O capitalismo, desde a mirada humanista de Carlos Mella

Carlos Mella. Foto de Goretti Sanmartín

“A falacia do economicismo” sitúa ao seu autor na vangarda do pensamento contemporáneo, á beira de figuras como José Luís Sampedro.

Entristéceme ser dun país que en moitas ocasións non sabe recoñecer nin honrar as súas mentes máis lúcidas nin reivindicar algunhas das obras máis luminosas da historia da literatura galega. Poñamos por caso un autor como Carlos Mella (A Estrada, 1930) e un libro de ensaio como A falacia do economicismo. É certamente inexplicábel que unha obra que debería de levar cando menos unha ducia de edicións en lingua galega e estar traducida a outra ducia de idiomas (si o está ao catalán e ao castelán), hoxe resulte difícil de atopar nunha librería e sexa un título absolutamente descoñecido para as novas xeracións. Entristece e indigna.

Carlos Mella, que é home sabio, aos seus 95 anos recén cumpridos seguramente só anhele tomar un bo viño e saber envellecer con dignidade, que era tamén a ilusión de don Ramón Otero Pedrayo e de Manuel María. Mais estou convencido de que a este señor elegante dunha aldea da Estrada, fillo dun médico moi querido pola xente, que representou ao Estado español na ONU na primeira conferencia sobre Comercio e Desenvolvemento, no Banco Mundial e no Fondo Monetario e que foi director xeral de Política Financeira do Goberno Central, funcionario da Organización Europea de Cooperación e Desenvolvemento durante catro anos en París, profesor de Economía Política na Universidade Complutense, vicepresidente da Xunta de Galicia e conselleiro de Economía e Facenda, a este señor, digo, talvez neste momento nada lle alegraría máis como escritor que recibir a noticia de que aquel libro que editou Espiral Maior en 1994 ía por fin ser reeditado nunha edición coidada, publicitado como un texto clásico do ensaio galego e reivindicado como unha das obras imprescindíbeis do pensamento humanista contemporáneo.

Permítanme que o diga aquí en voz alta: francamente non sei a que están esperando as editoriais galegas para reeditar un libro que é unha obra mestra do pensamento económico e que nos ofrece unha visión cabal do sistema capitalista desde a mirada lúcida dunha mente privilexiada como a de Carlos Mella, escrito, ademais, nunha prosa exquisita e cunha claridade discursiva que admira tanto a quen é ilustrado nas ciencias económicas como a quen é simplemente unha persoa con curiosidade intelectual e desexo de saber.

Claro que a personalidade de Carlos Mella merece a nosa atención tanto pola súa traxectoria académica, política e humana como polo conxunto dos seus libros de narrativa e ensaio. ¿Quen non se ilustrou con Non somos inocentes sobre os primeiros anos da Autonomía galega, cando todo comezou no refectorio do Pazo de Xelmírez e había que pedirlle as chaves á Igrexa para acceder ao Parlamento? ¿Quen non se afirmou na súa conciencia galega ou nacionalista con A Galicia posible ou non gozou coas novelas Luces de Fisterra e Bieito, Bieito, coa narrativa de carácter autobiográfico Memorias dun ninguén ou coa escolma de artigos publicados baixo o título Sorte do paxariño? Por todo iso mereceu no seu día o Premio Trasalba, un recoñecemento que só reciben as grandes personalidades da cultura galega.

A FALACIA DO ECONOMICISMO

Se destacamos aquí ese outro título de Carlos Mella é porque os que tanto admiramos a José Luís Sampedro desde a nosa mocidade, non só pola súa obra literaria, certamente monumental e extraordinaria, senón tamén polo seu pensamento humanista, de súpeto descubrimos en 1994 que aquel señor que coñecemos primeiramente polo seu cargo de vicepresidente da Xunta, conselleiro de Economía e deputado no Parlamento galego, acababa de entregarnos un libro de ensaio sobre o sistema económico capitalista que o situaba na vangarda do pensamento contemporáneo, á beira doutros prestixiosos autores como o propio profesor José Luís Sampedro. Iso nós tivémolo moi claro desde a primeira lectura d´A falacia do economicismo. Nunca en toda a historia do ensaio galego se escribira un libro sobre o capitalismo con esa profundidade analítica e desde unha mirada que colocaba o espiritual sobre o material, que denunciaba o sobranceamento do económico sobre toda actividade humana, o becerro de ouro sobre os valores éticos, sociais, espirituais ou políticos. E quen nos viña de fascinar con esa obra tan brillante era un ilustre economista galego de boa cepa, formado nas universidades de Harvard, Deusto, Santiago, a Sorbona e a Complutense. Nada menos!

Collo agora de novo o libro dun dos andeis da miña biblioteca e leo: “Cando un sistema pon no cumio dos seus valores a rendabilidade, a competitividade e o lucro, cando deixan de ser valores instrumentais para converterse en fins, indirectamente está impoñendo unha nova perspectiva moral, un novo decálogo e en definitiva, está a construír un home novo máis axeitado á consecución dos novos fins: un home máis uniforme, máis maleable e sobor de todo, curiosa cualidade, máis individualista respecto ós outros e máis gregario respecto ós comportamentos. Ou o que é o mesmo: máis insolidario co próximo e máis obediente diante do poder”.

Como teño o libro subliñado de tantas relecturas que fixen desde a súa publicación, reproduzo aquí este outro parágrafo: “Non pode ser alcumado de racional un sistema que, ó mesmo tempo que crea riqueza, aumenta a pobreza. Que produce, como cara e cruz da mesma moeda, fame e sobrealimentación. Que gasta máis no superfluo que no esencial: como simple dato anecdótico digamos que co que se gasta no chamado mundo occidental rico en productos dietéticos e adelgazantes, poderíase erradica-la fame do chamado terceiro mundo”.

O capitalismo como sistema económico que está a producir e aumentar os desequilibrios e que por primeira vez ameaza o equilibrio natural, a casa común, o capitalismo e o ser humano, o capitalismo e a democracia, o capitalismo e a tecnoloxía, o capitalismo, o tempo e o espazo e a onde nos leva o o capitalismo, son capítulos que nos ilustran, que iluminan o noso pensamento, que nos abren a otras miradas e a outros valores e seguramente nos fan individuos máis lúcidos e mellores persoas. Cada capítulo de A falacia do economicismo é unha lección de humanismo e de rebeldía intelectual contra o sistema e aínda que este libro foi escrito hai máis de trinta anos, as ideas que nel se expresan non poden estar máis vixentes nin ser máis actuais.

Carlos Mella recórdanos que no mundo económico de hoxe, a riqueza é unha finalidade en si mesma, non unha consecuencia do traballo ben feito. E engade: “Se o capitalismo é un sistema que centra o seu ideal na idea de posesión e consumo, un sistema no que priva máis a idea de “ter” ca idea de “ser”, o tipo humano que xenere será un tipo materialista, enfocado á satisfacción das súas necesidades materiais e desequilibrado en favor do consumo (…) O capitalismo necesita e procura construír un tipo humano banal, doado de seducir pola faramella consumista e que considere o incremento do consumo non como un hábito circunstancial inducido, senón como unha finalidade. Necesita un home pechado socialmente. Un home agresivo fronte ós demais e submiso fronte ó sistema”.

Non sei cantos docentes do ensino medio e universitario lerían este libro algunha vez na súa vida ou recomendarían a lectura de A falacia do economicismo ao seu alumnado. Talvez un número moi escaso de profesores e profesoras. Pero se hai unha obra que axuda a conformar unha personalidade para unha vivencia humanista, para unha educación que procure individuos lúcidos e libres, solidarios e radicalmente humanos, é desde logo este libro de Carlos Mella. Nunha sociedade construída sobre o egoísmo e o individualismo e nun sistema económico capitalista que fabrica necesidades e só produce seres alienados, consumistas, insolidarios, que non se recoñecen parte da humanidade nin estiman deberlle nada aos devanceiros nin ven obrigas coas xeracións vindeiras, a lectura desta obra de Carlos Mella é unha fiestra aberta a outra dimensión do ser humano, unha fiestra que nos transforma e nos fai persoas vitalmente equilibradas. E como el mesmo di, “unha persoa equilibrada segrega ideas equilibradas que dan como resultado un sistema convivencial equilibrado”.

Lean, por favor, se aínda non o leron, A falacia do economicismo. Vaian a unha biblioteca pública e pregunten por este libro de Carlos Mella. Gozarán da súa lectura e aprenderán -se é que aínda non o sabían- que a persoa non se esgota no binomio producir-consumir, que “é tamén poeta, e tamén un ser curioso de mirar marabillado, e tamén un ser esperanzado, e tamén un ser que sabe de xenerosidade, de solidariedade, de amor, de amizade e de fe. Un ser capaz de gasta-la súa vida na construción dun mundo novo”. Quen así se expresa é un economista, escritor e intelectual que cre no poder da poesía e dos mitos, que acredita no país e na necesidade do nacionalismo galego -como non podía ser doutro xeito nun home que presidiu a Fundación Castelao- e que cos seus libros nos fixo máis lúcidos e máis libres e se cadra mellores persoas. Un luxo para un país.

Quen debe asumir os custes doutro modelo de monte?

 Un rural vivo, a mellor prevención contra os incendios. / Mundiario

Darlle de novo vida ao rural e conseguir outra xestión do monte é un cambio que implica un proxecto de país, consenso das forzas políticas e varias xeracións.
Un non é experto en nada, pero tivo a inmensa sorte de vivir moi pegado á terra desde neno. Lembro que aprendín a táboa de multiplicar e de dividir no monte mentres miña avoa e meus pais collían e cargaban un carro de mulime. Coñecín moi axiña todos os usos tradicionais da terra e cal era o tempo de cada cultivo, a importancia que tiña a lúa, de quen era cada leira e quen era o dono de cada monte. As persoas maiores aínda falaban do cultivo do liño, de cando se queimaba a roza ou dos moitos soutos que había na parroquia e que desapareceran. A través dos seus labios chegaba a nós a memoria toda do pasado e unha cultura milenaria. Eses coñecementos de agricultura, botánica, antropoloxía, socioloxía, memoria do país, lingua e cultura popular non figuraban nos plans de estudo. Aprendiámolos na aldea, moitas veces de persoas sabias que non sabían ler nin escribir.
Nos anos sesenta e setenta do pasado século as aldeas estaban cheas de vida, cheas de xente, sempre servicial e solidaria, con vacas en case todas as casas que se chamaban Marela, Linda, Parda, Mora, Xovenca ou Gallarda, con todas as terras labradas até o cimal e o fondal de cada leira, fora co raño, co arado romano ou máis tarde co tractor, ferrados e ferrados de terras que daban abundantes colleitas de patacas, de trigo e de maínzo, ademais de fabas, xudías, garavanzos, nabos, remolacha e todo o que nelas se sementara ou plantara. Na zona do Ortegal as feiras de San Claudio, de Mera, da Barqueira e de Moeche eran os grandes supermercados deses anos, coa diferenza de que entón non se ía só a mercar, senón tamén a vender animais e o excedente agrario, e que todos os produtos eran de proximidade, desde as cereixas ao chocolate.
As vacas alindábanse nos cómaros ou nos baldíos e comían herba verde e fresca dos regadíos, herba do nabal e herba seca, palla e encaldadas con fariña de millo. Por suposto, antes de que houbera cortes de cemento -que pouco a pouco se sacaron do interior das casas e se construíron como edificacións anexas ás mesmas- tamén se aproveitaba todo o toxo do monte para estrar a corte, que logo se transformaba en esterco para a terra. Todo estaba cultivado, aproveitado e coidado. Lembro que miña avoa Lola -que traballou a terra coas mans desde nena até que cando xa tiña máis de oitenta anos non lle quedou máis remedio que deixar de andar de leira en leira- nunca saía da casa sen unha fouciña para cortar calquera silva ou salgueiro que atopaba polo camiño ou nos atallos.
Así era o mundo da aldea até comezos dos oitenta do século XX. Unha vida moi rica humanamente, pero dura, escrava, que daba para ir vivindo aos que quedaran aquí sen emigrar a Francia, Suiza, Inglaterra ou Venezuela ou sen marchar ás cidades en busca doutras saídas laborais, e íase vivindo co que daba a terra e co que se plantaba nas hortas, sempre tamén coa axuda da venda dun becerro, do leite ou dalgunha madeira no monte ou dos ingresos doutros oficios complementarios ao traballo no campo. En definitiva, unha economía de subsistencia.
O rural mantívose vivo e sen incendios forestais durante décadas e décadas exclusivamente grazas ao suor da xente das aldeas, que incluso tiña que matricular os carros e pagar tributos por eles. Pero a partir dos anos oitenta, coa entrada no Mercado Común, comezou o “progreso” do campo, que non foi máis que unha progresiva e planificada política de expulsión das persoas que traballaban a terra. E as aldeas fóronse quedando pouco a pouco sen xente, sen mans que traballaran o campo, e as pequenas explotacións gandeiras íbanse pechando, e as leiras comenzaron a quedar a bravo, e os salgueiros e as silvas a medrar no medio das terras fértiles e os eucaliptos a invadir a superficie agraria na que até había pouco se poñían as patacas ou se sementaba o trigo. Dúas boas mulleres da miña parroquia que tiñan un muíño de auga de río incluso tiveron que deixar de moer para a veciñanza porque a súa actividade de súpeto pasou a ser considerada empresarial, cando o único proveito que lle sacaban era obter unha pouca de fariña de cada saco que moían.
Foron anos e anos de destrución da agricultura tradicional, da gandería e dun aproveitamento racional do monte. Décadas de abandono da terra, despoboamento e avellentamento demográfico. Se en 1985 había 415.100 persoas traballando na agricultura, en 2024 só figuraban 53.800. Non é que Galiza deixara de ser un país eminentemente agrario, é que en moitos lugares non queda unha soa leira traballada nin unha alma humana que corte unha silva. Iso si, cada vez máis paseos marítimos con fondos europeos. O resultado: un inmenso territorio que daría para alimentar todas as cidades do país, hoxe absolutamente abandonado e sen xente.
E AGORA QUE?
Tras os devastadores incendios forestais que acabamos de vivir, que tanta dor, angustia, destrución e desolación causaron, desde os distintos gobernos dísenos que é preciso ter o monte limpo e un rural coidado. Claro que si, pero o campo non é un xardín nin un horto urbano. Temos máis de 1,4 millóns de hectáreas de superficie forestal arborada e máis de 500.000 hectáreas con capacidade produtiva que están abandonadas. Quen se vai encargar diso máis aló da eliminación da maleza que medra arredor das casas? Con que mans se vai levar a cabo ese rexurdir do rural e outra xestión do monte? Quen vai asumir eses custos económicos? Os catro vellos que quedan en cada aldea? As poucas familias que aínda viven dos animais e das súas fincas e que cada vez o teñen máis difícil para continuar? Os poucos mozos que decidiron quedar na aldea e dedicarse á agricultura ou á gandeiría? ¿De verdade pensamos que podemos responsabilizar ao 20-25 por cento da poboación galega que vive en pequenos concellos do coidado e da conservación do 97,8 por cento da superficie de Galiza que é territorio rural?
Unha ordenación do territorio que contemple tamén a superficie forestal, outro modelo de monte, en mosaico, multifuncional e que organice a propiedade minifundista en unidades rendíbeis, aproveitando, ademais, a biomasa como fonte de enerxía calorífica, en definitiva, un rural vivo e con servizos e onde a xente que o habite poida vivir dignamente, un territorio que é necesario para producir alimentos, para a regulación do clima, para os ciclos da auga, para conservar a biodiversidade, para evitar desastres naturais como os incendios forestais, para a produción do osíxeno e, en definitiva, para a saúde, a vida e o lecer do conxunto da sociedade, ¿toda esa responsabilidade só vai correr a cargo do impulso, do traballo e do diñeiro dos titulares das terras agrarias e dos montes que en moitos casos xa non se sabe nin quen son, nin onde están nin sequera se viven? ¿Quen se ocupa nas cidades da limpeza diaria e do coidado das rúas e das prazas, do mantemento dos xardíns e dos parques, da poda das árbores e até de cortar a herba nas rotondas? ¿Ocúpanse os veciños e as veciñas de cada rúa ou de cada barrio? ¿Con que fondos económicos se procedeu á rehabilitación dos cascos históricos das vilas e das cidades, cos dos propietarios dos edificios ou fundamentalmente con fondos públicos? Quen asumiu a iniciativa e a principal responsabilidade de devolverlle a vida aos cascos históricos?
Se estamos de acordo en que o bosque e todo o medio rural constitúe un ben do que se beneficia o conxunto da sociedade, ¿non é a sociedade no seu conxunto a que ten que contribuír a través das diferentes administracións a promover, revitalizar, restaurar e conservar ese noso inmenso pulmón, sen o que non poderiamos vivir? Claro que todo iso significa un esforzo económico sen precedentes, un plan de actuación que só pode ser abordado e executado ao longo de varias décadas, comezando por algo tan prioritario e urxente como é a protección dos núcleos rurais. Con 200 millóns de euros de orzamento para a prevención e extinción de incendios forestais non tiña que arder unha soa casa no noso país nin debería haber unha soa evacuación. Algo se planifica e se fai moi mal.
Ninguén nega que se precisa un investimento moi potente para un cambio radical do medio rural, pero acaso non son os sectores agrogandeiro e forestal estratéxicos para o noso país? Podemos contemplar unha Galiza distinta sen un rural vivo e sen outra xestión do monte? ¿Non resulta en todo caso inmensamente máis económico para a sociedade dedicar maiores recursos cada ano e ao longo do inverno e da primavera á prevención de incendios que a apagar lumes e lumes cada verán que ademais custan cifras astronómicas de diñeiro e que aínda por riba non evitan o desastre natural nin as traxedias humanas?
Non, non pode recaer a responsabilidade de devolverlle a vida ao rural e de ir a outra xestión do monte só nas persoas que aínda viven nas aldeas. Iso é un cambio revolucionario, é unha enorme empresa, un reto que implica anos e anos de traballo e a varias xeracións. É unha obra máis descomunal que construír unha ponte entre Ferrol e Coruña, e nin sequera unha ponte dunha estrada comarcal se podería construír se non o fixesen as administracións.
Necesitamos pensar na Galiza de 2050, no país que lle queremos deixar ás vindeiras xeracións. Precísanse políticas de ordenación e usos do territorio a longo prazo e cabezas políticas que non pensen con luces curtas. A estas alturas, tras décadas de abandono do territorio rural por parte dos sucesivos gobernos do Partido Popular, ou se asume este reto como unha prioridade na acción de goberno da Xunta de Galicia, coa cooperación necesaria doutras administracións, e como un compromiso de país das tres forzas políticas representadas no Parlamento galego, ou asistiremos cada ano a incendios cada vez máis devastadores e de maior perigo para a poboación. E chegará o día en que non arderán só as aldeas. Acabará por chegar o lume ás cidades como hoxe xa chegan os porcos bravos.

Talvez temos que reler a Marguerite Duras

Marguerite Duras retratada polo seu fillo

Nestes tempos de odio e xenofobia, de deshumanización e criminalización do diferente, talvez temos que regresar a Marguerite Duras e ler “As flores do arxelino”.

En novembro de 1984 coñeciamos pola prensa que o prestixioso Premio Goncourt viña de ser concedido a Marguerite Duras (Cidade de Ho Chi Minh, Vietnam, 1914-París, 1996) pola novela L´amant, unha obra de carácter autobiográfico, ambientada na Indochina colonial, que narra unha historia de amor, con diñeiro por medio, entre unha moza francesa pobre de quince anos e un rico comerciante chinés de vinte e seis, que hoxe podería ser acusado de perversión e corrupción de menores. A autora, unha muller de setenta anos, até entón unha escritora de culto, cruzaba con esta nova novela, radicalmente feminista, todas as fronteiras, todos os idiomas, todas as xeracións. Escrita en primeira persoa, nunha prosa belísima, concisa e evocadora, Marguerite Duras explora a través dunha mirada fragmentaria e sensual emocións humanas moi fortes, como o desexo por riba do amor, a paixón, a vergoña e o medo, e de fondo o racismo daquela época colonial.

Collo agora nas mans a primeira edición en español que publicara Tusquets editores, en tradución de Ana María Moix, que eu mercara nos primeiros días de febreiro de 1985 na desaparecida librería Helios, na rúa Real de Ferrol. Lembro ben que foi unha das lecturas máis gozosas da miña mocidade, un deses libros que te fascinan e que queres ter á man para volver a coller en calquera momento. Varias décadas despois a poeta Oriana Méndez fará a tradución ao galego para a editorial Kalandraka. O amante agora tamén na nosa propia lingua, como un texto clásico da literatura francesa.

Pero o racismo, a relación problemática e mesmo prohibida co “outro”, tan omnipresente nesa novela de Marguerite Duras, aparece igualmente noutros moitos textos da escritora francesa. Para comezar no seu primeiro artigo, “As flores do arxelino”, publicado en France-Obsservateur en 1957, recollido posteriormente no libro Outside, publicado por Ediciones Orbis en 1988, con tradución de Clara Janès. A través dese breve artigo -que en realidade é un fermosísimo relato- Marguerite Duras debrúzanos diante da discriminación e da represión dun mozo arxelino, inmigrante e sen papeis en París, que nin sequera lle deixan vender flores nunha rúa para poder subsistir nun país que aínda naquel tempo oprimía como colonia a súa propia terra de orixe. Cada vez que lemos ese texto de Marguerite Duras non podemos deixar de emocionarnos. É tan potente a denuncia que expresa o relato e está escrito con tanta delicadeza humana que debería ser de obrigada lectura en todos os centros docentes do mundo para educarmos no respecto ao diferente.

Así comeza Marguerite Duras “As flores do arxelino”:

“É domingo pola mañá, as dez, no cruzamento das rúas Jacob e Bonaparte, no barrio de Saint-Germain-des-Prés, hai dez días. Un mozo que vén do mercado de Buci avanza cara a este cruzamento. Ten vinte anos, viste moi miserabelmente, e empuxa unha carretilla chea de flores ás agachadas, como vive. Avanza cara ao cruzamento Jacob-Bonaparte, menos vixiado que o do mercado, e detense alí, aínda que bastante inquieto.

Ten razón. Non hai aínda dez minutos que está alí -non tivo tempo de vender nin un só ramo- cando dous señores "de civil" achéganselle. Veñen da rúa Bonaparte. Van á caza. Nariz ao vento, cheirando o aire deste fermoso domingo asollado, prometedor de irregularidades, como outras especies, o perdigón, van directo cara á súa presa.

Papeis?

Non ten papeis de autorización para entregarse ao comercio de flores”.

O que segue non o poden deixar de ler. Marguerite Duras, cunha admirábel economía expresiva, consegue mostrarnos a valentía e a grandeza humana dunhas mulleres no París dos anos cincuenta que non miran para outro lado cando ven como a aquel mozo arxelino lle tiran polo chan o único pan que ten para sobrevivir, unha simple carretilla de flores, e en silencio, e cunha beleza que estremece, unha muller tras outra dannos unha lección de xustiza, de solidariedade e de amor da que tan necesitadas están as diferentes sociedades europeas de hoxe, onde cada día o respecto pola dignidade de todos os individuos de calquera orixe ou raza é substituído cada vez máis pola deshumanización, o odio, o racismo e a xenofobia. Por iso nos entristece e nos indigna tanto, tanto!, que nesta Europa na que vivimos, que desde a Idade Moderna colonizou, dominou e espoliou sen papeis, sen papeis!, os diversos países de África (non o esquezamos!), haxa persoas e organizacións políticas que en vez de ver seres humanos mortos de fame e á intemperie só vexan simples vultos de carne humana que se poden utilizar como mercancía electoral. Para baixarse de Europa.

Os lugares que aínda nos habitan

A Trinidade, nunha pintura de Leandro Lamas.

Como desertamos tan alegremente da vida da aldea para vivir entre edificios rodeados de edificios?

“Hai lugares nos que a melancolía /medra como unha abidueira”, di Manuel María nun dos seus poemas. Son os lugares que aínda nos habitan: Miudelos, eu tras da casa dos avós, agochado debaixo dun pexegueiro que arrastra as súas pólas con tanto peso, collendo os pexegos aínda verdes para un pequeno carabelo, e miña avoa Herminia, desgustada e angustiada, a chamar polo neno que non aparece por ningures; a casa da Madalena nos días da Patrona, con aquel cheiro tan agradábel do cinamomo detrás da ventá da sala desde onde se vían os barcos na punta do Malecón; o río de Tristimil, á beira do noso regadío, e miña avoa Lola a lavar unha tina de sabas brancas á sombra dos ameneiros e a tender a roupa ao clareo; a horta da casa, o meu reino, coas figueiras cargadas de figos de malva e migueliños, coas guindeiras para facer o riquísimo licor de guindas, coas maciñeiras de ollo, grandes e altas como carballos, que nos daban aquelas mazás tan saborosas que poñiamos unha a unha enriba da palla no faiado e comiamos todo o inverno, e fronte á ventá do vertedeiro, as primeiras peras, as das mallas, e as peras urracas, e as peras que maduran cos días do Outono, coas que logo Chicha fará compota en viño tinto.

Lugares que aínda nos habitan, como o alboio da casa de Lola de Mouriños, coa parra cargadiña de uvas; a horta de Corgos, con aquelas claudias de tanta auga; o campo da festa da Rocha, e os cativos a subir ás cerdeiras, atentos sempre a que non nos vexa o señor Manuel do Beco; os fatóns de Luísa da Caioga, que me levaban a vida e nunca lle roubei por temor a que me vira; as merendas da xira nos cómaros da Medrosa; os xardíns abandonados do Pazo dos Barreirros, co seu paseo de camelios; os baños do verán en Barcofeito e Pedroselo, tardes enteiras tirados ao sol no campeiro, esperando sempre que encha a marea para bañarnos; o campo da Feira nos días de feira, onde todo se podía mercar e eu mercaba novelas do Oeste, a miña primeira literatura.

COMO UNHA PAISAXE DE CARLOS MASIDE

Lugares que aínda nos habitan, como as terras todas da parroquia, labradas ferrado a ferrado como nunha paisaxe de Carlos Maside, desde O Espiño a Pedroselo, desde Faxín ao Paxaro, desde A Bodeguiña ao mar, leiras e leiras de trigo, maínzo e patacas. ¿Como é posíbel que todas esas terras tan fértiles, traballadas xeración tras xeración durante centos de anos, adquiridas con mil calvarios e moitas veces con cartos dos que emigraban a Cuba, hoxendía as teñamos a campo, a bravo, cubertas de silvas, toxos e salgueiros, cando non de eucaliptos incluso onde onte se plantaban as patacas? ¿Cómo é posíbel que todo o que cultivábamos ao pé das nosas casas, nas nosas propias hortas, hoxe só o adquirimos nos supermercados e nas grandes superficies, moitas veces procedentes de lugares e países doutra parte do mundo? Cómo é posíbel que houbera tanta xente traballando a terra e que agora non atopes unha alma? Como puidemos chegar a vivir tan de costas ao campo se non hai outro lugar no planeta onde cultivar mellores alimentos que na terra máis próxima ás casas? Como desertamos tan alegremente da vida da aldea para vivir entre edificios rodeados de edificios? Quen nos inoculou tanto desprezo pola terra e con que propósito? “Busco o lugar de meu que fun. Xa non o atopo. / Quen nos expulsou da terra sen remedio?”.

ONDE O MUNDO SE CHAMA SAN CLAUDIO

Pecho os ollos e vexo todos os camiños da parroquia, o camiño de Mouriños, o camiño da Rocha, o camiño de Tras do Río, o camiño do Goimel, o camiño da Rega, o camiño da Caioga, o camiño de Tristimil, o camiño da Pichoca, o camiño de Insuela, o camiño da Bodeguiña, o camiño dos Cotos, o camiño de Barcofeito, a congostra de Inxertos…; e vexo os carreiros entre as leiras, os pontigos sobre os regatos, os atallos, os canos de auga nos regadíos nos días de xeada branca e os pequenos ríos que cruzan o val cara á ría, ese río que se chama máis arriba o río de Insuela e da Rega e máis abaixo o río da Caioga e de Tristimil, e é o mesmo río; e vexo centos de leiras, cada unha co seu nome, O Espiño, Loureiros, A Reguiña, Punta Longa, A Ribeira, A Fraguiña, O Valadiño, O Espadanal, o Campón de Picos, O Pazo, A Telleira, Os Barcós, A Caioga, O Covelo…, unha riquísima microtoponimia que coñeciamos desde a infancia palmo a palmo e que agora, ao pronunciar cada un deses nomes, o nome de cada unha desas terras, prodúceme unha grande emoción, porque vexo as terras e tamén vexo as mulleres e os homes que labraban cada eido, vexo os seus rostros, xente humilde e traballadora, alegre e festeira, que posuía unha lingua e unha cultura milenaria e coñecía os secretos da natureza, a linguaxe dos ventos e a influencia da lúa e da marea. Hoxe a parroquia, sen toda aquela xente, resúltame descoñecida, estraña, unha terra sen vida. Non podo evitalo: agora a parroquia cáusame unha enorme tristeza.

A TERRA COMO PARTE DE NÓS MESMOS

Son os lugares que nos habitan, como a Trinidade, en Vilar, na miña mente aínda con todas as maciñeiras que nesa finca plantou meu avó, maciñeiras de ollo e de mazás doces. Naquela terra deixaron moito suor e moitos días de traballo meus avós nos tempos duros e difíciles da posguerra. E alí ía eu con miña avoa apañar ás mazás do péngamo, que lle vendiamos a Foxo para “a sidra de Asturias”. Meu pai quería aquela terra como se fose parte do seu proprio sangue. Mais despois de tantos anos de abandono tivemos a sorte de que alguén que tamén ama a terra e é daquel lugar se interesara por ela para plantala de árbores nobres e tela ben coidada. Certamente non podía ter un mellor novo dono: un home culto e fiel ao país, que mesmo se preocupou de buscar unha notaría na Coruña que fixese o documento de compravenda en galego. Pero que difícil desprenderse dunha terra que tanto traballaron e tanto apreciaron os teus! Que difícil moral e emocionalmente! Foi Medos quen me axudou a afrontar a situación: “Encárgalle un cadro a Leandro Lamas”, díxome. “Será máis doado para ti desprenderte da Trinidade”.

O cadro xa está na casa. É un cadro que me ilumina o corazón, que me conduce á alegría e á vida doutros días, que me leva maxicamente a aquel lugar, á Trinidade, coas maciñeiras, os loureiros no fondal da finca, e aló ao fondo do val, o viaduto do tren sobre o río Mera, e eu, na serenidade da tarde, marabillándome con tanta beleza. Leandro Lamas fixo posíbel con ese seu fermosísimo cadro que os meus ollos poidan contemplar todos os días a Trinidade e que aquela terra de Vilar non deixe de estar permanentemente en min, que é como vivir permanentemente nas raíces.

Ser oposición e pensar como goberno

Foto de Ana Pontón con Camilo Nogueira, o dirixente nacionalista  que  xa en 1985 propuxo  un  “goberno de progreso”. 

Cando unha forza política é alternativa de goberno ten que procurar que a sociedade xa a vexa máis como unha forza política de goberno que como unha forza política de oposición.

Ao BNG non lle foi nada mal cada vez que trasladou á sociedade galega a necesidade e a ilusión de gobernar o país. Se a Lei de Bases de 1987 supuxo un profundo cambio estratéxico na acción institucional do nacionalismo galego, demostrando que a firmeza nos principos non era incompatibel coa defensa dunha proposición de lei de medidas urxentes que servise para poñer as institucións autonómicas ao servizo de Galiza, utilizando o actual Estatuto até o seu máximo teito competencial, posteriormente, nos anos 90, seguindo a liña que se inicia coa Asemblea do Carballiño, o BNG experimentará os seus maiores éxitos electorais desde a súa fundación: alcanza a posición de segunda forza política na Cámara galega, consegue por primeira vez representación no Congreso e no Parlamento Europeo e gaña as alcaldías das cidades de Vigo, Ferrol e Pontevedra e de concellos como Corcubión, Fene, Cangas, Bueu, Moaña, As Pontes e Ribadeo, ademais de entrar nos gobernos de Lugo e Compostela.

Ao longo dese período, o BNG culmina o proceso de unidade do nacionalismo, medra social e electoralmente e esfórzase en converter a súa alternava política nunha opción clara de goberno, abandonando posicións ríxidas e dando mostras evidentes de estar disposto a utilizar as competencias autonómicas para cambiar o rumbo do país e de a asumir a Presidencia da Xunta de Galiza (é ben ilustrativo o cartel electoral das eleccións galegas de 2001 coa foto de Xosé Manuel Beiras e a bandeira instucional galega). Esa nova estratexia, tan radicalmente diferente á dos primeiros anos da Autonomía, viña precedida, naturalmente, de debates profundos no BNG e tamén no seo da UPG, a súa principal organización a nivel interno.

A UPG celebra o seu VIII Congreso en novembro de 1994 e nos seus documentos de análise afirma con rotundidade que “O nacionalismo ten que ter claro que está para gobernar o país. Non debemos ter medo a esa asunción, mesmo nas circunstancias políticas actuais (…) o labor de governo, a actuación desde a Xunta, posibilitará que se faga política a prol da nosa sociedade e dos seus intereses desde o marco superestrutural, institucional, por máis limitado competencialmente que este sexa”. Pola súa parte, O BNG, na súa VII Asemblea Nacional, en 1997, manifesta igualmente que “o nacionalismo debe governar Galiza, para que exista a condición necesaria para orientar a situación actual noutra dirección (…) un governo galego disposto a utilizar o marco autonómico ao servizo do país”.

A pesar de vivir desde o 2002 unha profunda crise interna -que se prolongará ao longo da primeira década do novo milenio e a metade da seguinte-, o nacionalismo segue a incrementar o número de alcaldías –Carballo, Arzúa, Boiro, Sada, Melide, San Sadurniño e Monforte de Lemos, entre elas- , accede ao goberno das deputacións en 2003 e, tras as eleccións galegas de 2005, asume a Vicepresidencia da Xunta, coas áreas de Benestar Social e Igualdade, e as consellerías de Industria, Medio Rural, Cultura e Vivenda. Na historia do nacionalismo galego nunca unha organización nacionalista ocupara tan altas responsabilidades políticas, e neste caso non eran responsabilidades simbólicas, como as que desempeñou Castelao como Presidente do Consello de Galiza e como ministro galego no goberno de Giral. Creo que aínda hoxe o BNG non soubo colocar na súa xusta relevancia histórica a súa participación naquel goberno bipartito da Xunta.

Nunha organización como o BNG, que naceu e medrou desde as marxes do sistema e en oposición ao marco xurídico político da Transición, a mentalidade colectiva de oposición é normal que sempre estea aí, loitando por emerxer, por dar unha resposta organizada, por manter unha axenda reivindicativa, porque, certamente, os problemas que sofre o país son moitos e moi graves e a contestación social e a denuncia política precisan sempre da voz da oposición. Pero cando unha forza política é alternativa de goberno ten que actuar coa máxima intelixencia para que a sociedade xa a vexa máis como unha forza política de goberno que como unha forza política de oposición. Para iso é preciso procurar instalarse no imaxinario colectivo como alternativa de goberno, con propostas moi ben elaboradas, sensatas e realizábeis a curto e medio prazo, que se poidan efectivizar dentro do actual marco político e que interpelen en posivo ao conxunto da sociedade.

Felizmente, Ana Pontón hai tempo que ten moi claro que o nacionalismo galego debe gobernar o país e que hai que dar pasos comúns, e non só en campaña electoral, para que unha ampla maioría social te vexa como goberno antes incluso de conquistalo democraticamente. Os resultados electorais das últimas eleccións autonómicas (case medio millón de votos) son a mellor demostración de que a sociedade galega acredita cada vez máis nas mensaxes políticas de Ana Pontón, no seu xeito de comunicar, na súa capacidade para empatizar con amplos sectores sociais e na súa talla política para darlle unha esperanza a Galiza.

Hai só uns días, unha boa amiga, profesora de ensino medio, enviábame a seguinte mensaxe: “Para conseguir a maioría social, o nacionalismo galego ten que abrirse ás persoas coas que compartimos un sentir, aínda que elas non o definan como nacionalismo. A persoa que mellor lles tendeu pontes desde o BNG, para a miña opinión, foi Ana Pontón, porque ten verdade no discurso e é quen de conectar con persoas que, sen sentirse nacionalistas, si se senten próximas ao seu discurso. Miña nai ou miña a nunca leron o Sempre en Galiza nin saben quen foi Ramón Piñeiro, pero son conscientes de que temos que defender o noso. Non hai que subestimar á maioría social. A teoría está moi ben para os debates, pero ese pensamento é necesario trasladarllo de xeito sinxelo á xente. Por iso eu confío tanto en Ana Pontón”.

Se o BNG segue a conectar así coa maioría social deste pobo -que non é só o universo nacionalista-, e se pon en valor todos os seus gobernos municipais e a acción de goberno dos concellos e das deputacións onde cogoberna, en 2028 haberá, sen dúbida algunha, cambio de goberno en Galiza, porque en realidade o BNG xa sabe o que é gobernar en todos os niveles da administración (concellos, deputacións e Xunta) e moitísima xente neste país xa sabe, así mesmo, como goberna o BNG en Allariz, Pontevedra ou Carballo, por citar tres dos concellos con máis anos de alcaldía do BNG, igual que todo o mundo sabe que Goreti Sanmartin Rei é a actual alcaldesa de Compostela, con todo o que iso significa no mapa político galego, que é gobernar nada menos que a capital de Galiza. Todos eses concellos acreditan o bo facer do BNG na súa acción de goberno e convidan a moitas persoas non nacionalistas a confiar no liderado de Ana Pontón para dar o salto á Xunta.

O nacionalismo galego hoxendía está en condicións de sumar cada vez máis sociedade arredor dun obxecto político concreto e inmediato, necesario e urxente: termos en 2028 un goberno galego ao servizo de Galiza. Ese escenario está aí, pero a estratexia política do BNG debe estar perfectamente pensada e orientada a facelo realidade. Son tempos de actuar con moita sensatez e lucidez política, con propostas en posivo, cun programa críbel e viábel, con empatía coa sociedade, con xestos que tendan pontes entre as diferentes maneiras de ver Galiza, e sempre, sempre, con ilusión e cun sorriso. Non está en xogo lograr tres escanos máis nin ter máis forza no Parlamento. Está en xogo construír unha máis ampla maioría social para garantir o cambio político dentro de tres anos, rematar con case vinte anos de gobernos do PP, avanzar no autogoberno, impulsar políticas transformadoras, darlle outro futuro a Galiza para as xeracións de hoxe e para as xeracións que han de vir. Esas son as prioridades políticas aquí e agora.

Non son tempos de actuar con mentalidade de oposición. Son tempos de ser oposición e pensar como goberno. 

Nacionalismo e Galeguismo

 

O día que Anxo Quintana e X.M. Beiras convenceron a Carlos Mella para ser candidato do BNG ao Parlamento Europeo.

Para o nacionalismo galego é vital dirixir tamén unha mensaxe cordial a quen ten unha mirada galeguista sobre o país.

Observo con preocupación como no nacionalismo galego hai determinadas persoas que consideran fundamental no discurso político diferenciar o nacionalismo do galeguismo, como se o nacionalismo galego non fora unha expresión do galeguismo político -como anteriormente o foi o rexionalismo-, ou como se o nacionalismo non tivese nada que concordar a prol do país co galeguismo non nacionalista que existe tamén no seo da nosa sociedade. Hai quen desde o nacionalismo foxe de toda identificación política co galeguismo, construíndo valados que non axudan a conseguir esa maioría social que tanto se precisa para impulsar e liderar o cambio de goberno en Galiza. Claro que isto non foi sempre así. Por exemplo, nun dos primeiros números do Terra e Tempo, editado en 1965, a UPG presentábase diante dos seus posíbeis lectores como “O galeguismo de Galicia”, “o Galeguismo que a nosa terra precisa e reclama nesta hora do mundo. O galeguismo de Galicia, o galeguismo por antonomasia, que é o que profesa, defende e propón a UPG”. Unha UPG claramente nacionalista desde a súa fundación.

A razón principal que hoxe esgrimen algunhas persoas do nacionalismo galego para renegar da asociación política co que se define de forma xenérica como “galeguismo” é que agora todos se denominan galeguistas, até os que exercen o poder e non fan nada por favorecer a galeguización da sociedade e a defensa do país. De feito o actual Presidente da Xunta é o primeiro en reivindicar unha e outra vez en certos actos de significación galeguista e nos propios procesos electorais un “galeguismo non nacionalista”, un “galeguismo transversal e integrador”.

Estou seguro que hai outra razón, de raíces máis profundas, para renegar de calquera identificación co galeguismo. Esa razón habería que buscala na ruptura do nacionalismo do exilio (representado por Castelao e polo Consello de Galiza) co galeguismo do interior (liderado por Ramón Piñeiro e co proxecto de Galaxia como única liña de acción política) e tamén no divorcio deste último coa mocidade que a partir dos anos 60 procedeu á reorganización do nacionalismo galego de esquerdas, así como nas súas diferentes estratexias políticas, unha radicalmente nacionalista, recollendo o ideario de Castelao, e outra defensora dun galeguismo non nacionalista ou mesmo antinacionalista, do autonomismo ou todo o máis dun confuso federalismo.

Por unhas razóns ou por outras houbo e hai no nacionalismo galego moitas persoas que senten a necesidade de clarificar este campo ideolóxico, e actúan así porque honestamente pensan que é positivo para o nacionalismo, de tal maneira que o galeguismo sería todo o que naceu arredor do piñeirismo, todo o que non acredita en Galiza como nación e nos seus dereitos nacionais como suxeito político, todo o que non ten a ver coa autoorganización do pobo galego e todo canto fixeron os partidos estatatais de esquerda e de dereita para intentar lexitimarse como opcións galeguistas diante da sociedade galega, comezando pola galeguización das siglas políticas, desde o PCG, que xa o fixo en 1968, ao PP de Galicia. O caso máis paradigmático sería o do PSOE, que ao non poder utilizar as siglas do Partido Socialista Galego creado en 1963 pasou a denominarse PSdeG-PSOE. Mais nese heteroxéneo universo galeguista están tamén milleiros e milleiros de persoas que lle queren ao país, que desexan outro futuro para Galiza e que dependendo dos procesos electorais e dos momentos políticos poden coller unha papeleta ou outra, e incluso poden acabar comprometéndose politicamente co nacionalismo galego. Carlos Mella foi un exemplo diso. Cando unha persoa ten unha mirada galeguista sobre o país –e Mella xa a tiña cando exerceu de vicepresidente da Xunta nos primeiros anos da Autonomía-, transitar desde o galeguismo ao nacionalismo é un proceso natural. Por iso é tan importante empatizar con calquera persoa que acredite no país.

CORPUS TEÓRICO E DIMENSIÓN SOCIAL E POLÍTICA DO NACIONALISMO

Non serei eu quen diga que desde unha óptica estritamente ideolóxica, e sobre todo desde o campo académico e da investigación histórica, non sexa imprescindíbel buscar e precisar as diferenzas entre o concepto de nacionalismo e o concepto de galeguismo. A complexidade do mundo das ideas sempre precisa para o seu estudo rigoroso da luminosidade máis extrema, da análise de todos os matices que todo pensamento político posúe. Nada que obxectar a ese exercicio intelectual. Pero o nacionalismo, afortunadamente, é un movemento político que non se esgota no seu corpus teórico nin nun foro de ideas. Ten tamén, claro está, ademais dunha dimensión organizativa, unha dimensión social e política, na que ocupa unha posición central a mensaxe que se dirixe á sociedade, o que se comunica e o como se comunica. E é aquí, neste plano, onde hai que examinar se o nacionalismo galego actual debe renunciar a identificarse co galeguismo ou se, pola contra, tamén debe dirixirse ao galeguismo que nace do amor ao país e dun pensamento político que sitúa a súa principal preocupación na defensa de Galiza como suxeito político, aínda que non se corresponda cunha ideoloxía nitidamente nacionalista.

Na nosa humilde opinión, o nacionalismo galego errou cando deixou a utilización dun símbolo como a bandeira galega azul e branca exclusivamente nas mans dos partidos estatais, porque esa é a bandeira coa que enterraron a Curros Enríquez, a Manuel Murguía ou a Castelao, a mesma bandeira que unha man familiar lle meteu no peto a Alexandre Bóveda tras ser fusilado na Caeira. Por qué renunciar pois a ela? Pode e debe convivir perfectamente coa bandeira que creou o nacionalismo galego nos anos setenta. É un erro deixar que a bandeira azul e branca só a utilicen os que non son nacionalistas. Tamén é a nosa bandeira, a bandeira do país, a que nos identifica e nos une como pobo.

SENDO GALEGO NON DEBO SER MÁIS QUE GALEGUISTA

De igual maneira pensamos que desde unha perspectiva social e política sería un erro que o nacionalismo renunciase a dirixir as súas mensaxes políticas a quen se sente só galeguista, porque o galeguismo é unha idea política que naceu moitas décadas antes de que naceran cantos hoxe utilizan esa etiqueta sen o significado que tiña na época do Partido Galeguista ou sen o contido político que lle dá o propio Castelao nas páxinas do Sempre en Galiza. Lembremos, por exemplo, que xa no Adro, nun daqueles textos que escribiu en 1935 en Badajoz, durante o seu desterro, no período do bienio negro, figura unha frase que non pode ser máis transversal e integradora: “Sendo galego non debo ser máis que galeguista”.

Calquera persoa que coñeza a historia do nacionalismo galego ou que lea o Sempre en Galiza sabe que significaba ser galeguista e o galeguismo para Castelao. Desde logo nada a ver coa renuncia á defensa de Galiza como nación e á súa soberanía política. Como nos di Castelao noutra parte do libro, “O galeguismo empezou coas Irmandades da Fala demandando a soberanía da nación galega”.

Creo, sinceramente, que ningunha persoa de pensamento e militancia nacionalista debe renunciar a reivindicar sen complexos o galeguismo que chegou a nós a través da historia do Partido Galeguista e dos diversos textos de Castelao. Que outros utilicen esa palabra, baleira do contido político que lle deu o nacionalismo dos anos trinta, non debería ser motivo para renegar de calquera identificación co galeguismo. Tampouco os auténticos cristiáns de base renuncian a chamarse cristiáns, e nada hai máis espantoso que o que fixeron moitos cristiáns ao longo da historia do cristianismo. Felizmente, estes días acabo de ver que o BNG vén de recuperar a través dunha “animación” de texto a frase que antes citamos de Castelao e que, por certo, encaixa perfectamente dentro do discurso transversal e integrador de Ana Pontón. Iso chámase intelixencia política.

Eu, desde logo, non lle concederei a Alfonso Rueda o uso exclusivo dunha palabra á que o Partido Popular desposuíu do seu verdadeiro contido político e pola que tantísimas persoas neste país sufriron a represión, o exilio e a barbarie fascista. Camilo Díaz Baliño, por exemplo. Por galeguista. Non o esquezamos.

Carta aberta a Alfonso Rueda, diante do Ano Castelao

Dúas obras fundamentais para comprender a historia do galeguismo político.

Sr. Presidente:

Con todo o meu respecto, creo que o cargo de Presidente da Xunta de Galicia obriga a ser moi exquisito cando se trata de criticar ou desacreditar o nacionalismo galego como ideoloxía ou máis concretamente o ideario dunha forza política adversaria que representa, guste ou non lles guste, a continuidade histórica do galeguismo e do nacionalismo galego, porque con todas as diferenzas ideolóxicas, organizativas e programáticas que haxa e con todos os matices que queiramos facer, desde Manuel Murguía ao nacionalismo galego actual hai unha liña de recoñecemento da nación galega e de reivindicación nacional de Galiza, como a hai desde o Manifesto da Asamblea Nazonalista de Lugo de novembro de 1918 ou desde o programa político do Partido Galeguista aprobado na asemblea fundacional de 1931 en Pontevedra. Ou como a hai, por suposto, desde o ideario de Castelao expresado con absoluta claridade no Sempre en Galiza.

O Sempre en Galiza, para as persoas de pensamento nacionalista, como é o caso de quen lle escribe, segue tendo plena vixencia, segue sendo un libro luminoso, sabe. Claro que ao mellor vostede pensa o contrario, que son ideas caducas, mortas, ou talvez perigosas, quen sabe, e incluso ao mellor non tivo nunca vostede a curiosidade de coller ese libro entre as mans. Non digo a edición d´As Burgas de 1944, patrocinada e editada polo Centro Ourensán, cando aquí non se podía publicar nada en lingua galega. Esa edición xa sei que non, nin sequera pola emoción que produce a calquera persoa de verdadeiro sentimento galeguista poder acariciar hoxe un libro que chegaba clandestinamente ao país, exemplar a exemplar, e que circulaba de man en man, ás veces de noite, con quince días para lelo e poderllo pasar a outra persoa. Non lle falo desa edición. Fálolle da de Akal de 1976 ou de calquera outra que se publicara nos últimos tempos, cando vostede xa era conselleiro e vicepresidente da Xunta, que antes ben sei que a súa militancia e o seu pensamento político non lle esixía coñecer nin a Castelao nin a historia deste país. É o que ten non ser nacionalista, verdade, que non se precisa ilustrar un nesas lecturas e pode chegar igual ás máis altas responsabilidades políticas deste país. ¿A que conselleiro ou conselleira lle pediron algunha vez que antes de tomar posesión lera o Sempre en Galiza, ou Castelao na luz e na sombra, do seu grande amigo Valentín Paz-Andrade, ou a monumental biografía Castelao. Construtor da nación, da que é autor Miguel Anxo Seixas Seoane?

Portadas das dúas mellores biografías de Castelao.

Dicíalle, señor Rueda, que polo seu cargo como Presidente da Xunta, e sobre todo por respecto a todas as xeracións de mulleres e de homes que loitaron afervoadamente para que Galiza fora recoñecida como nación –como de feito así aconteceu no IX Congreso de Nacionalidades Europeas, celebrado en Berna en 1933-, creo que vostede, repito, polo seu cargo e por lealdade ás arelas de liberdade do seu pobo, debe procurar ser moi respectuoso co nacionalismo galego, porque sen a existencia do nacionalismo, sen a súa acción política, este país non sería suxeito político nin tería historia propia no século XX e no que vai de século XXI e, desde logo, non seriamos constitucionalmente unha nacionalidade histórica. E non lle vou relatar aquí o papel que xogou o PG, xunto con outras organizacións de esquerda integradas na Frente Popular, para que o Estatuto fora plebiscitado en xuño de 1936, nin tampouco lle vou lembrar agora todo o que fixo Castelao para que posteriormente as Cortes da República no exilio o tramitaran e o aprobaran definitivamente en México en 1945.

Convídoo tamén, señor Rueda, a respectar o nacionalismo galego por unha outra razón, porque na miña memoria están aínda moi vivas as palabras pronunciadas na campaña electoral das últimas eleccións galegas, onde vostede e o seu partido axitaron o medo ao nacionalismo. O seu antecesor no cargo, no mitin de peche da campaña na cidade da Coruña, chegou a dicir a seguinte frase: “No dejéis que el nacionalismo llegue a esta tierra”. Sei o que o señor Feixoo quería expresar, naturalmente, pero nesa frase tamén expresou todo o seu desprezo por todo o que fixeron por este país Vicente Risco, Lois Peña Novo, Ramón Cabanillas, Manuel Lugrís Freire, os irmáns Antón e Ramón Vilar Ponte, Castelao, Ramón Otero Pedrayo, Ánxel Casal, Elvira Bao, Ramón Suárez Picallo, Alexandre Bóveda, Lois Tobío, Plácido Castro, María Miramontes, Antón Alonso Ríos, Víctor Casas, Micaela Chao Maciñeira, Manuel Beiras García, Xosé Filgueira Valverde, Manuel Gómez Román, Enrique Peinador, Ramón Martínez López, Valentín Paz Andrade, Fermín Penzol, Ramón de Valenzuela, Antón Fraguas, Ricardo Carvalho Calero, Francisco Fernández del Riego e tantísimas outras persoas que consagraron unha parte importante da súa vida ou toda a súa existencia a facer país. Esas persoas foron as que construíron o primeiro nacionalismo galego da nosa historia, e quen se expresa como o señor Feixóo, con ese odio ao nacionalismo galego, non sei se é digno de pronunciar o nome de Castelao. Creo que non. Rotundamente non.

Non esqueza, señor Rueda, que a represión fascista foi brutal contra o nacionalismo, como o foi contra todas as persoas de esquerda, chegando incluso a condenar ao ostracismo a persoas que non eran nacionalistas nin de esquerdas, pero que tiveran a ver coa elaboración e coa defensa do Estatuto de Autonomía, como era o caso de Enrique Rajoy Leloup, o avó de Mariano Rajoy Brey. No verán de 1950, Xosé Benito Abraira, que formaba parte do círculo máis íntimo de Castelao no exilio, mandatado polo Consello de Galiza, fixo unha visita ao país para estabelecer contactos co galeguismo do interior, que tiña como principal figura a Ramón Piñeiro, xa á fronte da Editorial de Galaxia, recén fundada no Hotel Compostela, e na crónica daquela súa viaxe a Galiza, Abraira deixou escrito o seguinte:

“No café Derby, a donde solía concurrir, dirixiuse a min un home mal entrazado sabedor de que eu era de Bos Aires. Preguntoume detalles da vida e morte de Castelao e despois de saber que Alonso Ríos o sucede na cabeza do movimiento do eisterior, deume pra il unha aperta, decíndome que era a derradeira manifestación do seu patriotismo, xa que as circunstancias fixeran dil un cadáver patriótico. Aquil home era Rajoy Leloup que fora Segredario do Comité Central da Autonomía de Galiza. Os sicarios da “España Grande y única” non lle perdonan haber servido tan lealmente a nosa Tera e fixeronno obxeto de vexaciós e malos tratos deica convertilo na piltrafa que pasea o seu corpo macilento pol-as ruas da cidade do Apóstolo, mal cuberto pol-os restos do que noutro tempo foi un traxe”.

Tremendo, verdade? “Odio más a los galleguistas que a los comunistas!”. O escritor Antonio Rivera Losada, co que tantas e tan deliciosas tertulias compartín na miña mocidade, contoume moitas veces que esta frase ameazante lla escoitara aos seus 16 anos a un daqueles mozos falanxistas que entraron na súa casa ás dúas da madrugada, pistola en man, para levar a seu pai, moi afeccionado ao teatro galego e que fora o principal organizador do mitin que deu o Partido Galeguista en Mera de Baixo, en Ortigueira, o domingo 13 de outubro de 1935, onde falaron Castelao, Antón Vilar Ponte, Ramón Suárez Picallo, Víctor Casas e Manuel Gómez Román. Un daqueles oradores, Víctor Casas, sería fusilado un ano despois na Caeira, onde tamén fusilaron a Alexandre Bóveda. O pai de Antonio Rivera tivo máis sorte: viviu perseguido, estivo preso no Castelo de san Felipe e logo foi desterrado a Palencia, a Buenavista de Valdivia.

Eu non lle pido, señor Rueda, que vostede defenda a Galiza como a defendeu Castelao, porque sei que iso é imposíbel, non só porque Castelao sexa un símbolo deste país como o é Rosalía de Castro, senón porque quen está nas antípodas das coordenadas políticas e ideolóxicas de Castelao nunca fará de Galiza unha nación no mundo. Vostede nin sequera é capaz de imaxinar Galiza como nación. Quen non se identifica co ideario político que hai no Sempre en Galiza, nin co programa do Partido Galeguista de 1931 nin co Manifesto de Lugo de 1918, non pode defender a Galiza como o fixo durante toda a súa vida Castelao, mesmo gravemente enfermo e case cego, vivindo os días máis dolorosos e tristes do seu exilio en Buenos Aires. Eu leo eses textos históricos e escoito e leo os seus discursos unha e outra vez, señor Rueda, e non atopo ningunha conexión discursiva. E se non me cre, imos reproducir aquí, por exemplo, o Manifesto da Asamblea Nazonalista de Lugo e xa vostede me dirá se subscrebe algo do que aí se proclama.

“Son chegados os tempos d´erguere a y-alma e o pensamento de Galicia, e sobor todo a súa soberanía, compreta e sin cativeces. N-isto non caben discusiós: Galicia ten direito, un direito fundamental, a ser dona ausoluta de si mesma. Con vontade ceibe faremos nupcias d´amore con outras soberanías, contr-as que non vai nin quér ire a soberanía nosa”. Subscrebe vostede isto, señor Rueda?

O historiador Xusto Beramendi, que tantos anos dedicou a estudar o nacionalismo galego e as ideoloxías nacionalistas e que é autor dunha obra tan extraordinaria como De Provincia a Nación, sintetiza así o Manifesto da Asamblea Nazonalista de Lugo: “establecían a creación dun poder político galego (lexislativo, executivo e xudicial) cun moi alto nivel de competencias, a organización federal/confederal do Estado español, o sufraxio universal con sistema proporcional, a igualdade de dereitos para a muller, a supresión de Deputacións provinciais e concellos rurais, a cooficialidade da lingua e a normalización da cultura galega, a galeguización das administracións públicas”. En 1918, señor Rueda! Estou seguro que algunhas destas cuestións nin vostede as subscrebe hoxe, máis de cen anos despois. Mire tamén as personalidades que asinan o Manifesto: Antón Losada Diéguez, Vicente Risco, Arturo Noguerol, Xaime Quintanilla, Banet Fontenla, Ramón Cabanillas, Castelao, Victoriano Taibo… Así até 60 persoeiros.

Eu realmente cheguei a unha conclusión, señor Rueda: vostede aínda non alcanzou o pensamento rexionalista de Aureliano Pereira ou de Tomás Mirambell. Así de inexplicábel e de incomprensíbel nunha persoa que ten o alto privilexio de presidir nada menos que o Goberno galego no século XXI. Vostede nunca poderá entender nin aceptar o nacionalismo galego contemporáneo, e non o pode facer porque aínda está na fase previa ao rexionalismo federal, aquel que aprobou en 1887 -por certo, tamén en Lugo- o “Proyecto de Constitución para el futuro Estado Gallego”, coa existencia dos tres poderes (o lexislativo, o executivo o xudicial) e un Senado Federal como Cámara dos Estados federados. Repítollo, señor Rueda, en 1887! Vostede aínda non chegou aí. Recoméndolle o libro O rexionalismo galego: organización e ideoloxía (1886-1907), de Ramón Máiz, que ten a súa orixe na súa tese de doutoramento e que foi publicado xa moito antes de que vostede tivera un cargo na política galega.

“Galicia es hoy, después de centenares de años, mucho menos de lo que fué. No es ya una región con vida y personalidad propias; no es un antiguo Estado o nacionalidad cuyo nombre suena, como en pasadas épocas, en las cancillerías de Europa; hoy es un astro sin luz, un cuerpo muerto y apagado; es más bien una colonia”.

Isto dicía o rexionalista vigués Tomás Mirambell en xaneiro de 1900 na Revista Gallega. 125 anos despois case se podería escribir o mesmo. E como ben queda posto de manifesto ao longo desta carta, non é porque o galeguismo político non traballara arreo para colocar este país noutro lugar na Historia. Fíxoo constantemente, en todos os períodos históricos, en democracia e en ditaduras, desde a primeira xeración galeguista. Son outras forzas políticas como a que vostede representa as que teimosamente se esforzan en que Galiza non sexa unha nación no mundo. Por iso reclamo desde aquí, señor Rueda, que cada vez que fale da figura de Castelao, o faga sen ocultar o seu pensamento nacionalista e a súa biografía política, e cada vez que vostede fale do nacionalismo en clara referencia ao BNG, o faga sempre co respecto que merece o nacionalismo galego. Débello a Castelao, a Alexandre Bóveda, tamén a Enrique Rajoy Leloup, e a todas as xeracións que tanto traballaron para dotar a Galiza de institucións propias e dun goberno de seu. Sen Castelao, sen o nacionalismo galego e sen todas as persoas demócratas e galeguistas que loitaron polo Estatuto do 36, créame, vostede non sería hoxe o presidente dunha nacionalidade histórica. Vostede, téñao sempre presente, só tivo que tomar posesión.