Que vai ser de tantísimas bibliotecas privadas?

 De existir o paraíso, sería unha biblioteca, dixo Borges.

Coas bibliotecas privadas que existen hoxe por todo o país poderiamos facer unha muralla de libros máis grande que a Muralla de Lugo.

Até o Premio Nobel de Literatura José Saramago naceu nunha casa sen libros. Saben ben as nosas lectoras e os nosos lectores que os avós de Saramago eran analfabetos e xente tan humilde que no inverno, aló na aldea de Azinhaga, cando o frío conxelaba a auga dos cántaros, para protexer os bacoriños máis fracos que acababan de nacer, ían por eles á corte e deitábannos na súa propia cama, tapados coas mesmas mantas e os mesmos lenzos, e alí pasaban toda a noite, entre o avó e a avoa. E aínda así, nesa pobreza, a avoa, Josefa Caixinha, cando xa tiña noventa anos, sentada un día na soleira da súa porta, baixo un ceo estrelado, dirá aquela belísima frase que o escritor recolle n´As Pequenas Memórias: “O mundo é tão bonito e eu tenho tanta pena de morrer”. Tamén lembrará José Saramago, no emocionante e fermosísimo discurso que pronuncia na Real Academia Sueca, que “O homem mais sábio que conheci em toda a minha vida não sabia ler nem escrever”. E era seu avó, Jerónimo Malrinho.

Milleiros e milleiros de persoas, durante moitas xeracións, en todos os países do mundo, nacemos tamén en casas sen libros, como José Saramago, con avós que non sabían ler nin escribir, ou cunha nai analfabeta, como é o caso de Albert Camus, e incluso nese contexto familiar unha pequena parte desas persoas acabaron sendo grandes figuras das letras e das ciencias e outra parte, unha inmensa maioría, aínda sen chegar a sermos escritores nin bibliófilos, fomos quen de facer libro a libro fabulosas bibliotecas, que é outra forma de vivir a literatura, simplemente gozándoa como lectores. Recordemos que Jorge Luis Borges sentíase tan orgulloso das súas lecturas como dos libros que escribía, tan feliz lendo como escribindo, e dicía que o paraíso, de existir, sería unha biblioteca.

Nas últimas décadas, sobre todo despois dos anos 50 do século XX, o mundo encheuse de bibliotecas privadas, todas elas únicas e moitas desas bibliotecas dunha extraordinaria riqueza. Bibliotecas de poetas, novelistas, historiadores, filólogos, filósofos… ou simplemente bibliotecas de persoas que aman os libros, que senten verdadeira devoción polo libro. Imposíbel facer un catálogo de bibliotecas privadas, porque en cada cidade, en cada barrio, en cada rúa, en cada parroquia galega, seguramente hai magníficas bibliotecas privadas con libros que nunca tivemos nas mans. As xeracións que se formaron intelectualmente desde a década dos cincuenta para diante foron as grandes creadoras de todas esas bibliotecas. E se falamos só do libro galego, será sobre todo a partir da creación da Editorial Galaxia en 1950 e das editoriais que fundan en Bos Aires personalidades como Luís Seoane e Arturo Cuadrado cando nalgunhas casas comeza a haber unha biblioteca galega, pois dos libros editados antes da guerra, os libros de Céltiga, de Lar e de Nós, que xa tiñan edicións moi limitadas, salváronse realmente moi poucos exemplares.

Houbo un tempo en que o mellor fondo do libro galego estaba na Fundación Penzol, e os seus máis de 50.000 exemplares que posúe na actualidade (a biblioteca de Fermín Penzol, a de Francisco Fernández del Riego e outros legados) seguen a ser un tesouro para o país, mais penso que só nas casas das escritoras e dos escritores actuais que cultivan a lingua galega hai ducias e ducias de bibliotecas particulares que non caberían en catro Cidades da Cultura. Lembro agora que Basilio Losada Castro mesmo lle mercara un piso aos libros, porque xa non lle cabían onde el vivía. E logo están os milleiros de persoas non tan coñecidas ou anónimas que contan igualmente con magníficas bibliotecas. Estou seguro que coas bibliotecas privadas que existen hoxe por todo o país poderiamos facer unha muralla de libros máis grande que a Muralla de Lugo.

Dedicatoria de José Luis Sampedro.

Hai milleiros de bibliotecas, mais non hai unha biblioteca privada igual a outra. Pode haber en moitas as mesmas coleccións de libros, os mesmos títulos, pero cada biblioteca responde a unha vida, á vida de quen a foi facendo: La madre, de Máximo Gorki, El conde de Montecristo, de Alexandre Dumas, Un capitán de quince años, de Julio Verne, e toda a literatura clásica española, incluídos San Agustín e Santa Teresa, gozosas lecturas da adolescencia nos libros máis humildes da Editorial Ramón Sopena que chegaban ás nosas mans por correo postal desde Barcelona e que nos marabillaban ás noites nun tempo en que aínda non tiñamos televisión na casa. Viñeros despois, na Transición, os libros do Círculo de Lectores: Neruda, Alberti, María Teresa León, Lorca, Miguel Hernández, Albert Camus…, os libros da colección de peto da Editorial Argos Vergara, da Editorial Bruguera, de Alianza Editorial, da colección Áncora e Delfín de Ediciones Destino…, e despois toda a fabulosa colección de obras mestras da literatura contemporánea de Seix Barral, uns cen títulos coidadosamente editados. Ou La vieja sirena, coa dedicatoria do seu autor, xunto a toda a obra literaria de José Luis Sampedro. Nunca me podería desprender de ningún deses libros.

Texto autógrafo de Álvaro Cunqueiro, entre as páxinas de Merlín e familia.

Desde 1976, desde os dezaseis anos, comezamos tamén a facer a nosa biblioteca galega, libro a libro, esa biblioteca que endexamais remataremos de completar. Entre eses libros está o que nos escribiron Álvaro Cunqueiro, Carvalho Calero, Ramón Piñeiro ou Celso Emilio Ferreiro, textos autógrafos que de súpeto levan a nosa mente ao momento no que coñecemos persoalmente todas esas figuras. Aí está a revista Vieiros, que editaba o Padroado da Cultura Galega de México, ou Castelao na luz e na sombra, de Valentín Paz-Andrade, que fora un agasallo que nos fixera Isaac Díaz Pardo en Ortigueira, ou algúns dos libros que se editaron en Bos Aires cando aquí estaba proscrito o idioma galego. Aí están obras moi amadas con dedicatorias de case todos os membros da primeira xeración da posguerra, desde Manuel María, Uxío Novoneyra e Xohana Torres, os máis vellos, a Bernardino Graña e Xosé Luís Méndez Ferrín, os máis novos. E aí non sei cantos libros máis de escritores e escritoras que foron construíndo e seguen a construír a nosa literatura nas últimas décadas.

E despois están os libros de arte que trouxemos das nosas viaxes, os libros que viñeron de París, de Florencia, de Roma ou de Venecia, os libros de fotografía de cidades diversas, a colección de museos do mundo, as varias coleccións de pintores ou os catálogos das exposicións temporais que tanto nos marabillaron: Tintoretto, Durero, Cranach, Fra Angelico, Pissarro, Gauguin, Renoir, Van Gogh, Dalí, Kandinski, O Greco, Delvaux, Colmeiro, Carlos Maside, Munch, Hopper, Picasso…

E, como non, os libros de temática ortegana: Da Terriña, Aturuxos e ¡Non máis emigración!, de Ramón Armada Teixeiro, un dos grandes amigos de Curros Enríquez, San Andrés de Teixido. Historia, leyendas y tradiciones e Bares. Puerto hispánico de la primitiva navegación occidental, de don Federico Maciñeira Pardo de Lama, Geografía descriptiva de la comarca de Ortigueira, de Julio Dávila, O anarquista, de Leandro Pita Romero, Fala d´as musas, de Daniel Pernas Nieto, Viento del Norte, de Elena Quiroga, O agrarismo na comarca do Ortegal (1893-1936), de Anxel Rosende, e un longo etcétera de autores: Antonio Rivera Losada, Laureano Álvarez, Enrique Chao Espina, Vicente Peña Saavedra, Alfredo Torres, Fernando Alberto, Xoán Xosé Fernández Abella, Narciso Luaces Pardo, Obdulia Dopico Cachán, Carlos Breixo Rodríguez…

Esta é a nosa biblioteca, humilde e única como todas as bibliotecas particulares, pero cargada de vivencias, de lembranzas, de días felices, de emocións moi profundas, do recordo das librerías onde adquirimos os libros, de títulos da primeira biblioteca que tivemos e que aínda gardan as manchas dunha lectura constante e o sinal da humidade que había na casa de meus pais. Cada un deses libros conserva unha páxina da nosa vida. Aí están os amigos que nos acompañan desde a nosa adolescencia e que sempre nos reciben cos brazos abertos. Homero e Rosalía de Castro, os primeiros.

Como imos deixar de habitar o único paraíso que nos queda? Como imos desprendernos do que é o ronsel da nosa vida? Que vai ser de tantísimas bibliotecas privadas como a nosa? A quen lle interesan xa os libros? Quen agora os precisa para vivir? Quen ten neste tempo de tan pouco interese polos clásicos a curiosidade de abrir a primeira edición d´O libro dos amigos, de Otero Pedrayo, esas prosas que don Ramón comezou a escribir no exilio interior de Trasalba co sol primeiro do outono de 1945, ou o Advento, de Manuel María, impreso en Arxentina en Ediciones Galicia? Quen entre nós se emociona collendo entre as mans os relatos de Xohán Casal na edición de Edicións do Castro ou Con pólvora e magnolias naquela primeira edición en papel de estraza? A quen se lle van iluminar agora os ollos cun humilde catálogo de Nós se case ninguén sabe quen foi Ánxel Casal?

Vicente Peña Saavedra, unha semblanza sentimental

Foto: Escolar de San Claudio (Ortigueira), onde todo comezou.

Cando, no final da nosa adolescencia, andabamos a descubrir a cultura galega e o noso propio país, Vicente Peña Saavedra, só dous anos maior ca nós, era xa unha figura emerxente.

O día que viñeron á escola buscar a aquel neno, porque lle acababa de morrer o avó, non eramos aínda o que se di amigos. Viviamos na mesma parroquia, si, pero el en Tras do Río e eu na Rocha, dous lugares algo separados. Tampouco coincidiamos nos xogos á saída da escola. A nosa única relación durante a nenez foi só dentro do Escolar construído polos indianos da parroquia de San Claudio na illa de Cuba. Mais, polo que fose, quedoume gravado para sempre que a Vicente o viñeran buscar aquela mañá porque lle morrera o avó. Esa é a lembranza máis remota que eu conservo daquel neno que todos coñeciamos por Vicente de Peña, o fillo de Matilde e de Pitino, e que co paso dos anos, desde a primeira mocidade, sería para min un referente fundamental, o amigo máis brillante de todo aquel grupo de mozos da parroquia, o máis intelixente e o máis culto, o que máis destacaba, o que escoitabamos con atención e admiración, a primeira persoa con categoría de intelectual que eu tratei na miña vida. Falaba de vivencias descoñecidas para todos nós e ademais escribía en galego en La Voz de Ortigueira artigos e versos que nós recortabamos e gardabamos. Eran os anos 75, 76, 77… do século pasado.

Foto: Vicente Peña Saavedra, Ánxel Rosende e Manuel López Foxo, 

nun acto da Universidade Popular de Ortigueira, 1989.

Con Vicente Peña Saavedra, que é de quen estou a falar, conversaría horas e horas durante aqueles anos. Eran os tempos da Transición. Era 1977 e os dous falamos de ir o 25 de xullo a Santiago de Compostela, el ao acto político da carballeira de Santa Susana, onde ía intervir Celso Emilio Ferreiro, e eu á manifestación do BN-PG. Ao final non fomos, pero para min foi o primeiro Día da Patria que vivín intensamente como se fose a Santiago. Tamén lembro a súa enorme satisfacción cando lle deron o Premio Nobel de Literatura a Vicente Aleixandre. Eu era máis de Rafael Alberti. Non sempre coincidiamos nos gustos literarios, e menos aínda nas ideas políticas, pois eu abrazaba xa as ideas do nacionalismo e el encaixaba máis no galeguismo e no anarquismo librepensador. Vicente incluso criticaba cun amplo sorriso sarcástico un libro dun poeta que eu admiraba esencialmente polo seu compromiso político co nacionalismo galego. Co paso dos anos teño que dicir que o facía cun moi intelixente criterio literario. A poesía social estaba a agonizar, non porque a poesía social e a poesía política non poida ser tamén magnífica literatura, senón pola pouca calidade coa que algúns autores escribían os seus poemas. O propio Vicente Peña cultivou ese tipo de poesía en versos escritos aló por 1976 en Compostela e San Claudio e publicados logo nas páxinas da prensa local de Ortigueira. O poemario titulábase Labrego. Longo poema en catro cantos e un himno. Certamente, versos moi potentes, moi expresivos, moi sentidos, cunha gran carga reivindicativa.

A nosa relación con Vicente nos anos 80 foi cada vez máis esporádica, pero igual de afectuosa. Nese tempo Vicente Peña, Ánxel Rosende e eu mantemos unha certa unidade de grupo arredor de don David Fojo Salgueiro, o director de La Voz de Ortigueira, unha persoa que goza sempre coa nosa presenza na Imprenta, a nosa amizade e os nosos proxectos. Vicente traballa na súa tese de doutoramento sobre as escolas dos indianos, Rosende na súa tese de licenciatura sobre o agrarismo na comarca do Ortegal e eu ando a voltas cos meus artigos sobre o poeta Ramón Armada Teixeiro. Creo que don David foi moi feliz abríndonos a súa casa, poñendo ao noso servizo a súa rica hemeroteca e mantendo longas e amenas conversas con todos nós.

Tras obter a licenciatura en Filosofía e Ciencias da Educación na Universidade de Santiago en 1980 con Premio Nacional aos Mellores Becarios, Vicente Peña Saavedra continúa a súa formación académica con grande brillantez: Premio Nacional de Terminación de Estudos Universitarios, Premio Extraordinario de Licenciatura e Premio Extraordinario de Doutorado, exercendo a docencia na USC xa desde 1983, e desde 1994 como profesor titular de Historia da Educación, converténdose nun dos máis prestixiosos pedagogos e na maior autoridade académica nas escolas dos indianos, sobre as que realizará a súa tese de doutoramento e moitos outros traballos de investigación e de divulgación ao longo das últimas décadas, recollidos en máis de trinta libros, numerosos artigos, 15 documentais dos que el figura como director e guionista e 11 exposicións das que se encargou como comisario. Na traxectoria intelectual e académica de Vicente Peña Saavedra destaca, así mesmo, o seu labor en importantes entidades e institucións relacionadas coa emigración e o patrimonio histórico-educativo e tamén a súa experiencia como docente en diversas universidades estranxeiras.

Unha das grandes exposicións das que se responsabilizou como comisario Vicente Peña Saavedra foi Luces de Alén Mar. As escolas de americanos en Galicia, organizada polo Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega e pola Secretaría Xeral da Emigración. Inaugurada en 2012 na sede do Campus Vida da Facultade de Ciencias da Educación, esta mostra, composta por 43 paneis, percorreu durante 11 anos diversas localidades de Galiza, cunha incursión en Portugal, e a través dos seus textos e das súas imaxes poidemos comprender en toda a súa dimensión humana, educativa, cultural e arquitectónica o que representou para o noso país a emigración a América e o inxente labor das máis de 500 sociedades galegas de instrución, verdadeiras impulsoras da educación en moitos concellos da Galiza rural, que naquel tempo sufría un déficit escolar cunha taxa de analfabetismo que en 1910 ascendía ao 69% da poboación, moito máis grave aínda no caso das mulleres. Grazas aos indianos construíronse no noso país arredor de 200 edificios como Templos do saber. Un avó de Vicente Peña Saavedra sería precisamente un daqueles homes que desde a illa de Cuba se preocuparon de atender na súa parroquia de orixe a necesidade de educar e formar as novas xeracións con métodos pedagóxicos modernos e con profesorado titulado.

Foto: Portada do catálogo da exposición Luces de Alén Mar,

da que foi comisario Vicente Peña Saavedra

A miña relación con Vicente Peña desde os anos noventa circunscríbese case á lembranza emocianada que os dous temos de Lois Obelleiro, unha persoa á que a min me unía non só unha relación política diaria, senón unha moi fonda amizade, un aprecio mutuo. Para Vicente Peña, pola contra, Obelleiro era só un importante investigador das escolas de fundación na provincia de Pontevedra e non se cruzou na vida con el até que unha tarde de 2007 se presentou no seu despacho da Facultade para entregarlle un exemplar da súa tese de doutoramento. Antes de entrar no despacho de Vicente Peña, lembro que Lois Obelleiro chamoume por teléfono para dicirme se lle podía dicir que eramos amigos, non para pedirlle nada, senón como unha maneira de entar en conversa, ao que lle respondín que aínda que había moitos anos que Vicente e eu nos nos viamos, tiveramos unha grandísima relación na mocidade e para min, ademais, era un referente na miña traxectoria humana e cultural. Á saída da Facultade, Obelleiro volveume chamar e aquela breve conversa foi a última que mantivemos Lois Obelleiro e eu. Ao día seguinte ían operalo de novo do cancro que viña sufrindo. Animeino como noutras veces anteriores ao longo do proceso da súa enfermidade, sen eu saber que a intervención ía deixalo nunha situación moi delicada, irreversíbel, e que poucos meses despois ía producirse o fatal desenlace, deixando en cantas persoas o coñeciamos e tratabamos unha inmensa ferida.

Naquel encontro na Facultade de Educación, Vicente Peña non alcanzou a comprender ben a que se debía aquela reunión que Obelleiro lle solicitara e só algún tempo máis tarde foi quen de atar cabos. Anos despois, nunha moi afectuosa carta que Vicente me manda para agradecerme o envío do libro Prosas apaixonadas, lembra así a súa conversa con Lois Obelleiro:

“O encontro fuxidío e terminal que mantiven con el e co seu fillo nunha tarde solleira dun mes de 2007, que agora non consigo adiviñar cal foi, no despacho da Facultade, é un dos episodios que xamais esquecerei. Non logrei entender naquel momento a razón da súa visita. Si recordo agora que falamos de ti en termos moi eloxiosos por ambas partes, pero nunca souben por que me fixo partícipe do privilexio de obsequiarme cun exemplar da súa tese de doutoramento sen coñecérmonos de nada. O esceptismo ou máis ben o pesimismo co que me falou naquela amigable conversa xa me levou daquela a presaxiar o peor, como lamentablemente pouco despois ocorreu. Non eran tampouco tempos moi bos para min, pois só uns meses antes fora depurado –en sentido estrito- como coordinador científico do MUPEGA e o episodio deixárame un chisco amolado. Alegreime cando pouco despois do seu pasamento vin que a tese se publicaba case na súa integridade. De pouco valeu, pero polo menos foi unha mostra de recoñecemento e homenaxe polo seu traballo. Por certo, a tese considero que é unha magnífica investigación sobre as escolas de fundación na provincia de Pontevedra. Oxalá houbese un estudo semellante de cada unha das outras provincias, xa que o tema de análise constitúe un dos alicerces fundamentais do noso sistema educativo actual. Agora, coas túas palabras, entendo un pouco mellor a razón daquela visita, á que seguramente non souben corresponder como debera polo meu desconcerto”.

Equivócase Vicente Peña en pensar que non correspondeu como debera. Lois Obelleiro expresoume á saída daquela reunión que a conversa fora moi agradábel, que Vicente o tratara moi ben e que saía moi contento. Dicíao cunha inmensa alegría. Quero pensar que el mesmo, pensando xa no final dos seus días, quixo poñer nas mans de quen sabía ben que era un dos grandes pedagogos da Galiza actual aquel traballo de investigación que con tanta paixón e tanto esforzo levara a cabo. Imaxínome que morreu sendo moi consciente de que as palabras amábeis e eloxiosas de Vicente Peña Saavedra supoñían para el o mellor recoñecemento que podía ter a súa tese.

Este é Vicente Peña Saavedra, o amigo da mocidade do que con tanto orgullo lle falei aquel día a Lois Obelleiro, sabendo que o ía recibir co trato exquisito que el merecía, aínda que non o coñecese persoalmente. Non ten idea Vicente do moito que lle agradezo aquela conversa con Obelleiro, dándolle unha das poucas satisfaccións que tería no que lle quedaba de vida.

A xornalista María Obelleiro, afillada de Lois Obelleiro e actual directora de Nós Diario, contoume recentemente como foron aqueles últimos meses da súa vida: “Foi naquela época cando A Nosa Terra lle sacou a tese. Traducíronlla, porque non lla deixaron presentala daquela en galego, pero había centos de grallas… e botamos xullo e agosto, cando eu chegaba de Vigo de ANT (acababa de empezar a traballar), corrixindo naqueles folios, acompañados dun aquarios á sombra, no patín da súa casa. El xa apenas falaba, e malamente se expresaba, mais foi adiante o libro e chegou a presentalo. El daquela xa estaba moi maliño. Debeu ser tres meses antes de morrer”.

Despois desta semblanza, escrita desde o afecto e desde a memoria emocionada, estou seguro que Vicente Peña estará aínda moito máis seguro de que aquela conversa con Lois Obelleiro no seu despacho da Facultade foi moito máis que un cordial encontro académico entre dous investigadores da historia da educación. Foi sobre todo un extraordinario xesto humano que lle deu unha raiola de felicidade a Obelleiro en días certamente moi amargos para el e a súa familia. Recordalo agora é tamén dalgunha maneira devolver o amigo á vida.

Memoria das tertulias

Foto: o autor do artigo, con Saleta Goi e Manuel Hermida nunha tertulia do “Cantante”, en 2016.

En 1998 Manuel María e Saleta Goi fixan a súa residencia na Coruña, no barrio de Monte Alto. Desde ese momento o “Kirss”, fronte ao Teatro Colón, convértese no punto de encontro do poeta cos amigos, mantendo unha tertulia diaria.

“Lembro, con nostalxia, os vellos cafés / de espellos enormes, fríos como a lúa / e un pouco deturpados, con manchós / nos que se podía extraviar a fantasía / e cómodos divás forrados de veludo / (…) / Vellos cafés, amados dos poetas, / dandis, busca-vidas, bohemios, nugallás / e grandes faladores. Estes cafés / engaiolantes, cheos de fume de tabaco, / chamábanse: Derby, Méndez Núñez, / Caravela, Miño, Galicia ou Español. / (…) / Os cafés eran, un moito, a propia casa: / alí escribíanse versos, longas cartas, / líase o xornal, discutíase, fumábase, / tomábanse cafés, copas, chocolate. / ¡Vellos, íntimos, fermosísimos cafés / nos que que se podía gastar toda unha vida!”.

Manuel María, que é o autor destes versos, coñecía moi ben o ambiente das tertulias. Aínda sendo estudante no Instituto de Lugo xa se incorpora ás tertulias do “Cantón Bar” e do “Méndez Núñez”, onde coñece e trata a persoeiros como Celestino Fernández de la Vega, Luís Pimentel, Aquilino Iglesia Alvariño, Ramón Piñeiro, Ricardo Carvalho Calero, Álvaro Cunqueiro ou Ánxel Fole. Despois de facer o campamento en Parga, onde volve a coincidir con Uxío Novoneyra, ao que coñecía dos tempos de Lugo, prosegue o servizo militar en Compostela. Polas tardes os dous poetas mozos asisten case todos os días á tertulia do “Español”, que estaba á beira do Casino, na rúa do Vilar. O gran animador da tertulia é don Ramón Otero Pedrayo, neses anos catedrático de Xeografía e Historia na Universidade de Santiago. Entre outros contertulios asiduos, estaba Borobó, que entón dirixía La Noche, Domingo García-Sabell, Fermín Bouza-Brey, Carlos Maside, Ramón Piñeiro, Benito Varela Jácome e Floro Román, que era o dono do “Hotel España”, na rúa Nova, onde residían durante a semana don Ramón e dona Fita.

Manuel María contaba moitas veces que nunha ocasión na que nai de don Ramón, dona Eladia, se puxo enferma e Otero quedou só en Compostela, fíxolle a seguinte petición: “Agradeceríalle que me fixese a caridade de vir comer comigo estes días que estou só e non teño con que falar”. Grazas a iso o poeta de Outeiro de Rei xantou moitos días no “Hotel España” en vez de facelo no cuartel, e o máis importante, puido gozar un día e outro da riquísima conversa de Otero Pedrayo, que, efectivamente, era moi falador. Unicamente había unha hora que don Ramón reservaba para o diálogo íntimo con el e coa cidade. Era despois de cear, por moi fría que estivera a noite en Compostela. Co seu gabán, o seu sombreiro negro e as mans nos petos, percorría en silencio as rúas da cidade, procurando non atoparse con ninguén. Unha especie de rito diario, un acto que Franco Grande definiu como “unha comunicación co espírito dunha cidade única”.

Xunto coa tertulia do “Español”, o outro lugar de Santiago famoso polas súas tertulias xa desde antes da guerra era o “Derby”, moi frecuentado tamén por don Ramón María del Valle-Inclán. Alí levoume a min Manuel María en 1982, despois de xantarmos na “Tita” e de lerme os poemas inéditos do libro A labarada estremecida, e foi aquela tarde cando coñecín a Uxío Novoneyra, que aínda residía no Courel, e que estaba todo sorprendido porque nas eleccións xerais houbera catro votos do BNG e dous non sabía de quen podían ser. Logo apareceron polo café Manuel Lourenzo e Francisco Pillado. Lembro agora que Manuel María nos ilustrou a todos e con todo detalle sobre Xan da Coba, aquel personaxe excéntrico que inventou o trampitán e un aparato para viaxar por todo o mundo sen moverse de Ourense.

En 1998 Manuel María e Saleta Goi fixan a súa residencia na Coruña, no barrio de Monte Alto. Desde ese momento o “Kirss”, fronte ao Teatro Colón, convértese no punto de encontro do poeta cos amigos, mantendo unha tertulia diaria. Nós frecuentamos esa tertulia dous días á semana, os luns e os mércores, de 11 a 12, durante moitos anos, até que Manuel María xa non puido saír da casa pola súa enfermidade. A persoa que o acompañaba diariamente era o seu curmán Manuel Hermida. Nos días que eu ía ao café era frecuente que apareceran por alí Henrique Iglesias, que fora amigo de Avilés de Taramancos e de Reimundo Patiño, o Comandante, que conseguira facerse co sabre de Miguel Solís, o poeta Xosé Abeal e outros amigos como Carlos Díaz Martínez, Manolo Roca ou Xan Fraga. Algún día aparecía Bernardino Graña, que daquela vivía na Coruña, Xosé Fernández Ferreiro, Francisco Pillado ou incluso Bautista Álvarez, unha das persoas que máis querían e admiraban Saleta e Manuel María. Con Saleta coincidín poucas veces no “Kirss”. Ela sobre todo frecuentaba a tertulia dos domingos, que a facían na “Jijonenca”, e á que asistían outros amigos.

Escoitando falar a Manuel María falabamos dalgún xeito con don Ramón Otero Pedrayo, con Luís Pimentel e Aquilino Iglesia Alvariño, con Ánxel Fole e Álvaro Cunqueiro, con don Fermín Bouza-Brey e Maximino Castiñeiras, e aínda sen estar estaban sempre Uxío Novoneyra, Méndez Ferrín e Bernardino Graña. Naquela tertulia abofé que moito falamos tamén de Ramón Piñeiro e do piñeirismo, de Celso Emilio Ferreiro, de Cuña Novás e de Pilar Vázquez Cuesta. Pero outras veces a conversa transitaba polo terreo máis familiar e íntimo: a lembranza da nai, o tío co que viviu en Lugo, o pai de Saleta, os irmáns, os sobriños, a casa de Hortas, a chamada de Pepiño Estévez desde Euskadi, a crónica das viaxes por Galiza e Portugal, a memoria de Aviñón ou de Florencia…

Tras a morte de Manuel María, en setembro de 2004, Saleta quixo manter a tertulia con algúns amigos máis íntimos, primeiro no “Kirss” e logo no “Cantante”. Ás veces acompañábame Gloria Rouco, unha rapaza de Viveiro que daquela acababa de entrar na Deputación e que se converteu na persoa máis nova da tertulia, gañando moi axiña a amizade dos contertulios. Pouco a pouco a tertulia do “Cantante” foi deixando de facerse e só de cando en cando coincidiamos no café. Agora Saleta viña sempre acompañada por Manuel Hermida, que cunha ilimitada paciencia escoitaba as nosas reflexións políticas e asistía aos nosos debates, pois Saleta e eu sempre debatimos moito politicamente, mais nunca sen deixar de facelo con cordialidade e cun sorriso. Eu coñecía perfectamente toda a súa traxectoria desde a creación da UPG e a súa coraxe política en tempos moi duros e moi adversos para o nacionalismo galego. Igual que Manuel María, ela posuía unha memoria prodixiosa e contaba historias vividas con personalidades tan diferentes como don Vicente Risco ou Moncho Reboiras, momentos que están xa na historia do noso país. Eu podía discrepar radicalmente de certas opinións de Saleta Goi sobre o que había que facer, pero endexamais deixei de discutir co respecto e coa admiración que ela merecía como muller comprometida co nacionalismo galego e co país.

Saleta Goi contounos moitas veces a crónica íntima do nacionalismo. Lembro agora, por exemplo, algo que aconteceu aló pola primavera de 1965 e que foi un lamentábel incidente entre Méndez Ferrín e Arcadio López-Casanova a raíz dunha cantiga-libelo que circulou entre varios poetas galegos baixo o título de “Beilade de fodienda nas Cíes”. O Día das Letras Galegas dese ano, Méndez Ferrín presentouse no “Derby” e díxolle a Arcadio, que estaba con Silvio Santiago, Marino Dónega, Manuel María e Saleta, se podía saír fóra un momento, que tiña que falar con el. E na mesma porta do café zoscoulle unha labazada tremenda e tumbouno ao chan. Grazas que sairon os outros amigos para impedir que o incidente fora a máis. De seguida Manuel María e Saleta acompañaron a Arcadio López-Casanova á casa de Ramón Piñeiro para facerlle as curas, e xusto cando chegan a Xelmírez, 15, saía Ferrín, que viña de informar a Piñeiro de que lle arreara a Arcadio e de que se trataba dunha cuestión persoal entre os dous poetas e nada tiña a ver co debate interno no seo do galeguismo político. Dos motivos daquel axuste de contas de carácter machista falou moitos anos despois María Xosé Queizán no seu libro de memorias Vivir a galope.

Despois da tertulia con Saleta Goi no “Cantante”, as miñas conversas propias dunha tertulia son as que nos últimos anos manteño algunhas veces en calquera café con Xavier Campos. Mágoa que non hai tempo para falarmos do que de verdade nos enriquece como seres humanos. A axenda diaria e o maldito móbil xa non nos permite falar de Paolo Pasolini ou de La noche que llegué al Café Gijón. Nin sequera hai tempo para falar dun brevísimo verso de Olga Novo.

A librería coa que sempre soñei

Librería Berbiriana na Coruña

Esa librería nin existiu nin existe. Mais podémola imaxinar. Estaría ubicada nun dos edificios da zona do Obelisco, no corazón da Coruña. Tería varias plantas e a literatura galega e o libro galego en xeral sería a súa especialidade.

Fiquei fascinado polas librerías desde que era un rapaz de doce anos e chegaba no tren da Costa desde a miña parroquia de San Claudio á vila de Ortigueira unha hora antes da entrada no Escolar, no edificio onde hoxe está situada a Biblioteca Municipal, un tempo que eu aproveitaba para pasear aínda entre o frío e a néboa da mañá polas rúas da vila, para ver os barcos de pesca na punta do Malecón e sobre todo para contemplar apampado os dous escaparates de libros que había na rúa Real. Algúns daqueles libros devecía eu por telos entre as mans, porque para min eran o tesouro máis marabilloso que os meus ollos de neno viran até ese momento. Estou a pensar agora naquela fermosísima colección de “Obras Inmortales” da Editorial Bruguera, en tapa dura, con fondo vermello e motivos dourados, da que fun adquirindo algúns títulos co que aforraba dos gastos dos domingos. La Celestina e Rimas y Leyendas merqueinos nesa primeira etapa da miña adolescencia.

A IMPRENTA FOJO

Outro momento extraordinario no meu amor polos libros foi cando aló por 1976, aos dezaseis anos, descubro no escaparate dunha daquelas dúas librerías de Ortigueira, na Imprenta Fojo, ducias e ducias de títulos en galego que eu nunca antes vira na miña vida e nin sequera podía imaxinar. O primeiro libro que adquirín en lingua galega foi Adiós María, de Xohana Torres, sen saber nin de que ía o libro nin quen era a autora. Merqueino só pola capa, con aquela imaxe dos tranvías. Precisamente varias décadas despois, a raíz dun artigo que publiquei sobre esa novela, tivemos a posibilidade e o privilexio de poder coñecer persoalmente a Xohana Torres, que era unha figura que vivía xa retirada desde había moito tempo da vida social e cultural do país. Ela mostrou interese en coñecernos e aló fomos a Vigo unha tarde de comezo de verán Goretti Sanmartín Rei, Carme Vidal e eu, tamén da man do seu editor Pepe Puga, que a visitaba todas as semanas e que mantiña con ela unha estreita e frutífera amizade, da que naceu o poemario Últimas tardes con Xohana. Foi aquela unha tarde inesquencíbel, na que mantivemos unha longa e deliciosa conversa coa poeta, na que nos leu algún poema inédito e nos falou de Rosalía de Castro, de Ferrol, de don Ricardo Carvalho Calero, de San Andrés de Teixido, dos seus veráns en Valdoviño e da súa amizade co pintor Segura Torrella, dos seus anos mozos e da súa xeración e, como non, da súa enorme ilusión co papel activo que agora estaban a desempeñar as mulleres na política. E toda aquela vivencia tan emocionante debíalla eu a un libro de Xohana Torres que mercara na miña vila cando tiña dezaseis anos.

AS LIBRERÍAS DE FERROL

Despois das miñas matutinas contemplacións dos escaparates das librerías de Ortigueira e da adquisición dos meus primeiros libros en galego na Imprenta Fojo (Adiós María, Cantares Gallegos e Memorias dun neno labrego), a miña paixón polas librerías tivo logo a súa continuidade na cidade de Ferrol, na que cheguei a coñecer todos os títulos que había en galego en cada unha das librerías coas que naquel momento contaba a sociedade ferrolán: El Quijote, Helios, Central Librera, Delta...

Había tardes que ía dunha para outra só para ver e abrir libros. En Delta, na rúa Coruña, pasei horas e horas, tardes enteiras, aínda que só mercase un ou dous libros á semana. A dona da librería, Delia Bonome, xa me trataba como se fose da súa familia. Xa sabemos que as librerías de antes eran por excelencia un lugar de encontro entre libreiros e lectores e entre libreiros e escritores. Lembro agora, por exemplo, que cada vez que Marguerite Yourcenar ía a Tánxer pasaba sempre pola Librairie des Colonnes, moi frecuentada igualmente por Juan Goytisolo.

De forma paralela ás miñas visitas ás librerías eu ía coñecendo a moitos escritores galegos que por aquel tempo se achegaban a Ferrol para pronunciar conferencias: Álvaro Cunqueiro, Ricardo Carvalho Calero, Ramón Piñeiro, Antonio Fraguas, Domingo García-Sabell, Celso Emilio Ferreiro, Manuel María, Xosé Luís Méndez Ferrín, Francisco Rodríguez, Xosé Ramón Barreiro, Xosé Chao Rego, María Pilar García Negro, Pilar Vázquez Cuesta, José Martinho Montero Santalha… Pouco a pouco ía descubrindo os libros nas librerías e os seus autores nas conferencias. Aquilo era unha verdadeira cátedra de cultura galega e de amor ao país, que tiña a súa sede fóra dos centros docentes, no salón de actos da Caixa de Aforros, no Ateneo Ferrolán, no local de Toxos e Froles, nos actos que organizaba Roi Xordo na Domus Eclesiae…

DA LIVRARÍA BERTRAND A COUCEIRO

Posteriormente, polas cidades polas que pasei e polos países que visitei, ben poucos, por certo, busquei sempre as mellores librerías, aínda que fora para pasar só unha hora entre os seus andeis e mercar libros de fotografía e de pintura, outra das miñas debilidades. Algunhas desas librerías son verdadeiros templos do libro: a Livraría Bertrand de Lisboa, creo que a máis antiga do mundo, fundada en 1732, a Librería Lello, na rúa das Carmelitas, no Porto, talvez a librería máis fermosa que podemos atopar, a librería Compagnie, en París, no Barrio Latino, non lonxe da Sorbona, e outras de Sevilla, Madrid, Salamanca, Braga, Venecia, Florencia ou Roma, das que non me quedei cos seus nomes. E, por suposto, Couceiro e Follas Novas en Compostela, a Xistral, en Monforte de Lemos, que tantos anos rexentou con tanta coraxe política e tanto acerto Saleta Goi; a Colón da rúa Real da Coruña, xa lamentabelmente na lembranza, e a que máis visito ultimamente, a Libraría Berbiriana, no inicio da rúa Santiago. E camiño de Madrid, sempre unha parada obrigada: Urueña, para visitar as súas moitas librerías. Un dos libros que merque alí, na librería Alcaravan, a máis antiga de Urueña, foi Tierra mal bautizada. Un viaje por Tierra de Campos, unha obra deliciosa de Jesús Torbado.

LITERATURA E PAÍS

O amor polos libros e polas librerías permitiunos, ademais, descubrir máis profundamente a nosa literatura e o noso país, máis aló do que podiamos ler nos xornais. De non ser polos libros teño a certeza de que sería unha persoa privada dun dos maiores praceres da vida, o pracer de gozar da lectura, que se se descubre na infancia ou na adolescencia xa non se abandona endexamais. E foi tamén grazas ao libro galego como un tomou conciencia de que o que falaba desde neno na súa aldea era unha lingua milenaria cun pasado de prestixio e de esplendor, a lingua de cultura por excelencia, falada e cultivada polos reis nas cortes de Galiza, Portugal e Castela e polas mentes máis lúcidas e as figuras máis ilustres que deu o país desde o século XVIII.

Nos libros e nas librerías descubrin a Literatura, todas as literaturas que floreceron no universo, desde a poesía de Homero á de Olga Novo, e, naturalmente, descubrín o meu país en toda a súa dimensión histórica, cultural e política. De non ser polo meu temperá interese polos libros galegos e polos andeis das librerías dedicados ao libro galego, eu non chegaría a ter unha visión cabal de Galiza. E ademais esa paixón polo libro deume a oportunidade de escoitar a Cunqueiro ou a Celso Emilio Ferreiro, de manter unha estreita amizade con Manuel María durante moitos anos ou de tratar nunha época da miña vida a José Luis Sampedro. Realmente un privilexio, do que me sinto moi afortunado. Sen os libros e sen as librerías eu sería outra persoa, inmensamente máis pobre.

A GRANDE LIBRERÍA DE GALIZA

O que non alcancei nunca nin alcancarei posibelmente endexamais é a poder ver a librería que sempre soñei para o meu país. Esa librería nin existiu nin existe. Mais podémola imaxinar. Estaría ubicada nun dos edificios da zona do Obelisco, na Coruña. Tería varias plantas e unha luminosidade de luz natural en todos os seus espazos. A literatura galega e o libro galego en xeral, e a literatura universal traducida ao galego, sería a súa especialidade. Os libros estarían colocados por épocas históricas e por períodos literarios, desde a lírica medieval até a actualidade, desde os clásicos á última literatura, con grandes retratos dos escritores e das escritoras de cada época á beira dos andeis dedicados aos seus libros, coa posibilidade de escoitalos nas súas propias voces ou de velos en breves documentais, con todas as novidades editoriais, pero tamén cun completísimo fondo editorial, de tal maneira que puidésemos ter ao alcance dos ollos e das mans os libros todos de Rosalía de Castro, de don Ramón Otero Pedrayo ou de Álvaro Cunqueiro, e todos eses outros libros que se escribiron sobre eles.

Nesa librería dos nosos soños unha planta debería estar dedicada ás crianzas e ao libro infantil e xuvenil, porque é nesa etapa da vida onde debe nacer o amor ao libro. Non podería faltar tampouco o territorio dos autores e das autoras da banda deseñada en galego. Habería espazo tamén para a conversa demorada e para o café, mesmo para o licor-café e para os pasteis, para a exposición de primeiras edicións, para a reflexión e para o debate, para a tertulia e para a presentación de libros, de tal maneira que unha persoa puidese ir por alí e atoparse con calquera das nosas voces poéticas actuais ou cunha grande figura da intelectualidade galega. Mágoa que xa non poida ser con Carlos Martínez-Barbeito, Miguel González Garcés ou Manuel María, tan amantes da conversa.

A idea última deste noso soño que nos acompaña desde hai anos sería que a literatura galega ocupase un lugar central no corazón da cidade da Coruña, onde Ánxel Casal fundou en 1927 a Imprenta Nós, e que ser cliente habitual desa librería fose motivo de prestixio e distinción social, como hoxe o é visitar certas tendas de moda ou determinados restaurantes. Sei ben que non podemos soñar con que esa librería sexa o Café de Flore, ao que ían incluso moitos estranxeiros para ver a Simone de Beauvoir e a Jean-Paul Sartre, pero si a librería á que desde calquera punto da xeografía galega se achegue xente para pasar unhas horas nese templo do libro galego que estamos a imaxinar. Estou seguro que cambiariamos moito como persoas e como país. Só pecisamos que Amancio Ortega merque un edificio menos polo mundo e que sexa o mecenas do proxecto da Grande Librería de Galiza.

Isaac Díaz Pardo, que nunca tivo, desde logo, o poder económico do empresario de Inditex, co escaso capital do que puido dispoñer, creou o Laboratorio de Formas, Cerámicas do Castro, o Museo Carlos Maside, o Complexo Industrial Sargadelos, Edicións do Castro, as Galerías Sargadelos de Barcelona, Madrid ou Compostela ou o Instituto Galego da Información. Sempre pensando en facer país, en recuperar a memoria histórica, en transformar a súa Terra. É doado imaxinar como sería Galiza se Díaz Pardo fose un dos homes máis ricos do mundo. E é en Isaac Díaz Pardo no que se deberían de mirar os que co seu capital poden axudar a transformar o noso país. El tamén fundara en 1958, con outros exiliados, a fábrica de cerámica Porcelanas de Magdalena, a 108 quilómetros de Bos Aires. Anos máis tarde dirá sobre aquela experiencia empresarial: “Non sei que se nos perdía alí, no fin do mundo”. Iso explica o seu regreso a Galiza e todo o que aquí fixo despois.

O libreiro que sempre quixen ser

Cando hai agora catro anos o amigo Xoán Costa me convidou a colaborar cunha sección propia sobre libros en Sermos Galiza, o primeiro foi resistirme a ese compromiso e despois pensar como eu podería falar de libros sen ser de novidades. Foi así como se me ocorreu a columna á que agora lle poñemos remate.

 Un libro dedicado é sempre un libro único, a lembranza dun día, unha mostra de afecto, unha páxina de arte caligráfica…

A verdade é que toda a miña vida soñei con ser libreiro. As librarías foron a miña universidade, un dos meus lugares máis amados. Cando tiña dezaseis e dezasete anos pasaba horas e horas en todas as librarías de Ferrol e sabía todos os libros galegos que había en cada unha delas. Mercar mercaba un ou dous á semana, os que podía, mais gozábaos todos. Naqueles anos setenta o libro galego era un verdadeiro acontecemento, e tiña espazo propio, e incluso en certas librarías ocupaba todo o escaparate. Dunha destas librarías, da Libraría “Delta”, que estaba na rúa Coruña e da que era propietaria unha señora encantadora que se chamaba Delia Bonome, eu case era un empregado máis. Lembro incluso que nunha conferencia de Celso Emilio Ferreiro a propia libreira veume preguntar se “tiñamons nós” O sono sulagado. E dicía “nós”, porque sabía ben que coñecía cantos títulos había na súa libraría.

O que de verdade pretendín facer aquí, nesta sección, foi precisamente iso, falar do libro como se fose ese libreiro que sempre quixen ser e que máis alá do valor literario dunha obra, ama o libro como obxecto precioso, ese libreiro que se lle ve nos ollos e nas palabras que está marabillado coa edición, co papel, co tipo de letra, coa encadernación... “O pracer de reler” non foi, pois, a ollada crítica que nos pode ofrecer cada semana cada unha das persoas que en distintos medios exercen a crítica literaria coa solidez de quen posúe autoridade académica. O meu non deixou de ser o que unha libreira ou un libreiro lle pode dicir a calquera persoa que entra nunha libraría buscando un título xa difícil de atopar nos andeis das librarías.

Creo tamén que con esta columna quixen dalgunha maneira salvar algúns dos libros que máis amo da miña biblioteca. Como un nunca sabe cal será o destino que lle espera a eses libros que un adquiriu aquí e acolá desde a súa adolescencia, supoño que con estes artigos intentei darlles outra vida, recolléndoos incluso posteriormente en libro, en edición de autor, para agasallar logo aos amigos que comparten esta paixón polo libro. Agora xa sei que algúns dos libros máis amados da miña biblioteca quedarán para sempre nos meus humildes libros que recollen estes artigos e que alguén -estou seguro- conservará na súa casa. É algo que nos produce un inmenso sosego.

Outra enorme satisfacción que     me deu esta columna foi coller unha chamada de teléfono e que ao outro lado estivera a voz emocionada de Salvador García-Bodaño para agradecerme o artigo que eu lle acababa de dedicar ao seu Tempo de Compostela. Saber que lle podes alegrar o día a un ou a unha poeta é o máximo que eu podería soñar con estes meus artigos.

Tres razóns para o cambio político galego (e III)

Con Ana Pontón Galiza ten a oportunidade de comezar a ser un país moderno, de poñer en marcha unha acción de goberno transformadora, de ter á fronte da Xunta de Galicia unha muller que posúe a intelixencia, a dignidade e a coraxe política necesaria para defender os intereses galegos sen pedir permiso a Madrid.

Visita de Ana Pontón  a cooperativas Lácteas Unidas (CLUN). Ames 

 

Miña avoa Lola, que naceu en 1902, con once anos xa traballaba cun raño nas terras axudándolle a súa nai, que seu pai pasou case toda a súa vida navegando no Golfo de México, facendo algúns cartos, primeiro para construír unha casa en Ortigueira xa antes de casar e despois para ir mercando pouco a pouco terras de seu, ferrado a ferrado. E miña avoa traballou aquelas terras todas desde que era unha nena até que con oitenta e pico de anos non puido máis. Toda a vida labrando a terra rego a rego, arrincando as malas raíces coas mans, coidando do gando, da familia, lavando a roupa no río, segando no trigo, que non había home que lle gañara, carretando feixes de herba, levando cestas de froitos na cabeza á praza e ás feiras, andando a pé quilómetros e quilómetros… E coma miña avoa as mulleres todas deste país, labregas e peixeiras, xeración tras xeración, durante centos de anos. Miña avoa e aquelas mulleres todas merecen que por fin no século XXI haxa unha muller da súa estirpe labrega á fronte do goberno deste país. Sería o maior recoñecemento que se lles podería facer a milleiros e milleiros de mulleres galegas que non tiveron outra vida máis que traballar de sol a sol, sen saber o que é un día de descanso en oitenta anos.

E logo están esas outras mulleres rebeldes, valentes, comprometidas, cheas de coraxe, erguendo a bandeira da xustiza e das liberdades, sendo as primeiras nas Irmandades da Fala, no Seminario de Estudos Galegos, nos partidos políticos e nas organizacións sindicais clandestinas… Foron as mulleres que sufriron a barbarie do 36 e a represión fascista, que lles asasinaron os homes e os fillos, que se tiveron que repoñer a tanto horror e tanta dor para sacar adiante a súa familia, convivir cos asesinos dos seus compañeiros ou coller un barco cara o exilio talvez para nunca regresar. Falo de Amalia Bóveda e de Amada García, de Syra Alonso e de Mariví Villaverde, de María Miramontes ou de María Casares. A súa entrega á causa de Galiza e da democracia e o seu enorme sacrificio humano non poderían ter mellor homenaxe que que unha muller de hoxe presida este país para que as liberdades e os ideais que elas abrazaron se transformen por fin na construción dunha nova Galiza, dun país novo, nun cambio político verdadeiramente transformador, feminino e feminista.

Están tamén todas aquelas mulleres que foron pioneiras na utilización e na defensa da lingua galega, na Universidade, nas letras, na medicina, na investigación científica, nas artes, na arquitectura, no deporte, na empresa, na avogacía, na vivencia plena da súa sexualidade.., as mulleres que puxeron os alicerces dun país diferente e moderno, mulleres como Rosalía de Castro, Xohana Torres ou María Xosé Queizán, como Juana de Vega, María Luz Morales ou María Barbeito, como Manuela Barreiro, Antonia Ferrín Moreiras ou Ángeles Alvariño, como Irene González Basanta, Marcela ou Elisa, como Carmen Arias, Amparo Alvajar ou Antía Cal… A obra, a vida e a memoria de todas estas mulleres ninguén a pode honrar e homenaxear mellor na Galiza de hoxe que outra muller que se mire cada día nese inmenso e luminoso espello que conforman todas elas.

Mulleres que ocupan un lugar na historia e milleiros e milleiros de mulleres anónimas que seguen a se erguer cada mañá para exercer a docencia, a medicina, o coidado das persoas doentes ou das persoas dependentes, a xestión das súas pequenas e medianas empresas, a condución dun taxi, dun autobús ou dun camión, a atención ao público na administración, nun supermercado, nunha cafetería ou nunha tenda, a investigación científica nun laboratorio, a explotación dunha granxa, o marisqueo nas nosas rías, a dirección dunha película, o traballo de actriz ou de bibliotecaria e outras moitas actividades profesionais, ás veces lonxe dos seus, noutros países, ás veces aquí e aló en condicións discriminatorias e mesmo sufrindo violencia machista. Mulleres de xeracións varias, de status sociais diferentes, que erguen a economía e o país e soñan cada día cun futuro mellor para elas e para os seus.

Nós non vemos nos anos vinte do século XXI, 90 anos despois de que as mulleres puidesen exercer o seu dereito ao voto, como se pode visualizar mellor o cambio político en Galiza que poñendo por primeira vez na historia e cun grande respaldo social unha muller da categoría humana e política de Ana Pontón na Presidencia da Xunta de Galicia, unha muller que recolleu de todas as mulleres que a precederon a súa forza e o seu orgullo de ser muller para devolvérllelo nunha aposta decidida por un novo país no que as mulleres todas poidan ter outra vida e sexan tamén protagonistas da historia. Esa será, sen dúbida, a mellor foto que podemos ofrecerlle ao conxunto da sociedade galega, a España e ao mundo do cambio político galego, a demostración máis clara de que este país entra definitivamente noutro tempo histórico e noutro século.

O goberno galego non pode continuar nas mans dunha dereita que vai a cabalo dunha extrema dereita que reivindica os valores do máis puro franquismo. Somo moitas as persoas, cada vez máis, que acreditamos no futuro deste país e que pensamos que con Ana Pontón Galiza ten a oportunidade de comezar a ser unha nación moderna, de poñer en marcha unha acción de goberno transformadora, de ter á fronte da Xunta de Galicia unha muller que posúe a intelixencia, a dignidade e a coraxe política necesaria para defender os intereses galegos sen pedir permiso a Madrid.

 

Tres razóns para o cambio político galego (II)

Contra o que pensan moitas persoas que identifican o nacionalismo só con cuestións identitarias, culturais e lingüísticas, algunhas das máis destacadas personalidades do nacionalismo galego fórono precisamente polos seus traballos de carácter económico. Nese sentido foi certamente extraordinario o esforzo intelectual que fixeron persoeiros como Lois Peña Novo, Cruz Gallástegui ou Alexandre Bóveda durante os anos vinte e trinta do século XX. Bóveda, que era funcionario de Facenda, foi en realidade o cerebro económico do Anteproxecto de Estatuto do Seminario de Estudos Galegos, do programa do Partido Galeguista e do proxecto de Estatuto de Autonomía do 36, aprobado pola Asemblea de Concellos en decembro de 1932, ademais de ser o principal organizador da constitución da Caixa de Aforros de Pontevedra, responsabilizándose da redacción dos seus estatutos, do regulamento interno e do seu primeiro cadro de persoal, unha experiencia que el aproveitaría posteriormente para a defensa dunha banca pública galega e para os seus importantes contributos en materia fiscal. Alexandre Bóveda foi dos primeiros en darse conta de que sen soberanía económica non hai soberanía política e de que era imprescindíbel cuestionar o sistema fiscal do Estado español, que lle concede ao Goberno central todo o poder financeiro.

DOUS LIBROS FUNDAMENTAIS

Xa na posguerra ese traballo está presente no labor de Valentín Paz-Andrade e de Xaime Illa Couto. Se ao primeiro lle debemos un título fundamental como Galicia como tarefa, ao segundo débeselle precisamente a aparición da Revista de Economía de Galicia, anterior á propia creación da Facultade de Económicas na Universidade de Santiago. Poucos anos despois, en 1972, a Editorial Galaxia publica a obra capital do pensamento económico galego, O atraso económico de Galicia, de Xosé Manuel Beiras, que xunto con Escedente económico e análise estructural, de Ramón López-Suevos, que aparece igualmente en Galaxia en 1977, supoñen unha auténtica revolución no estudo das causas e dos efectos do espolio dos nosos recursos. Eles dous, desde esas obras e desde as súas cátedras, abren o camiño para outras moitas persoas que nas décadas seguintes se van dedicar á investigación e ao coñecemento da economía galega desde diversas perspectivas.

AS BASES CONSTITUCIONAIS

Xa no plano estritamente político, non podemos ignorar aquí a importantísima contribución de Camilo Nogueira. Cando na primavera de 1976 o Consello de Forzas Políticas Galegas impulsa as Bases Constitucionais para a participación da Nación Galega nun Pacto Federal, o profesor Xose Vilas Nogueira elabora, con achegas de outras persoas, a parte xurídico-política das Bases e Camilo Nogueira as Medidas Económicas para un Programa de Goberno Galego, que é o outro documento que integra esta alternativa programática do nacionalismo galego para unha posíbel ruptura democrática que finalmente non foi.

Lendo agora de novo o contido daquelas Bases, tantísimos anos despois, dámonos conta de como o nacionalismo galego á altura de 1976 tiña perfectamente detectadas as causas do atraso económico e os pasos que compría dar para un desenvolvemento económico de Galiza. Entre os eixos cardinais daquel documento estaba, por exemplo, a transformación do ciclo produtivo das materias primas deica as últimas fases, a utilización da produción de enerxía en función das necesidades propias, o desenvolvemento dun complexo agro-industrial baseado nos recursos agrícolas, gandeiros e forestais ou medidas necesarias para por o aforro galego ao servizo do propio desenvolvemento económico do país. Que cada quen xulgue se algo diso se fixo desde a Xunta de Galicia nalgún dos sucesivos gobernos de Fernández Albor, Manuel Fraga, Núñez Feixoo ou Alfonso Rueda. Décadas e décadas perdidas para o desenvolvemento económico de Galiza.

Por certo, Camilo Nogueira, ademais dos documentos para organizacións políticas como a UPG, a AN-PG ou POG, nos anos oitenta elaborará, así mesmo, outros importantes traballos, entre os que cómpre destacar o traballo “Evolución histórica e estrutura sectorial da economía industrial”, que aparece no libro O poder industrial en Galicia, publicado en edicións Xerais en 1980, do que é coautor Xan López Facal.

A LEI DE BASES

Pero se a alterativa das Bases Constitucionais era unha proposta programática para unha ruptura democrática e para a estruturación dun estado federal, en setembro de 1987 o BNG presenta no Parlamento galego unha Proposición de Lei coñecida co nome de Lei de Bases, que constitúe un programa de medidas urxentes para a recuperación e o desenvolvemento económico e social do país dentro dos límites do actual marco estatutario. É unha alternativa formulada desde o realismo e a responsabilidade política por unha forza nacionalista que ve con enorme preocupación como pasan os anos e a Xunta de Galicia non actúa fronte aos problemas máis graves do país.

A Base I do articulado desa Proposición de Lei contemplaba catro instrumentos dos que a día de hoxe Galiza segue a carecer: o Instituto Galego de Economía Pública, un Plan de Desenvolvemento Económico de Galiza, endóxeno e autocentrado, a creación dun Banco Público Galego e a reforma das vías de financiación. E logo figuraba todo un programa de medidas a adoptar nos diversos sectores da economía galega.

UN PROGRAMA DE GOBERNO PARA A GALIZA DE HOXE

O nacionalismo galego, pois, non só se dotou desde comezos do século XX dun importante corpus teórico sobre a economía galega, senón que formulou propostas económicas para levar a cabo desde unha acción de goberno, primeiro a través das Bases Constitucionais e logo a través da Lei de Bases, obxectivos que aínda hoxe teñen plena vixencia e que o PP segue sen ter no seu horizonte. A maiores, na actualidade contamos cunha amplísima bibliografía sobre a economía galega, con innumerábeis traballos de investigación e numerosas teses de doutoramento.

O único que neste momento nós botamos en falta é unha especie de nova Lei de Bases ou de Programa de Goberno que diagnostique con rigor a situación económica de Galiza no contexto estatal , europeo e internacional de hoxe e que formule unha serie de medidas urxentes para poñer a producir o país, con solucións concretas aos graves problemas que sofren os diferentes sectores dentro do marco competencial do Estatuto de Autonomía, até onde sexa posíbel. E, naturalmente, esa alternativa para o desenvolvemento económico de Galiza só pode vir da man do nacionalismo galego, que é quen situou sempre, en todas as súas etapas, a economía galega entre os seus obxectivos prioritarios, unha tarefa na que traballaron algunhas das nosas mentes máis lúcidas.

Xusto cando tiñamos practicamente rematado este artigo chéganos a noticia de que o BNG acaba de constituír un Consello Asesor para reforzar a elaboración do Programa de Goberno para as vindeiras eleccións autonómicas. Nada nos podía alegrar máis o día que ver que nese equipo humano están persoas como Alfredo Suárez Canal, Teresa Táboas, María do Carme García Negro, Edelmiro López, Salustiano Mato ou Mar Pérez Fra. Coma quen di, o Seminario de Estudos Galegos do século XXI. O país non pode desaproveitar o coñecemento e a experiencia de todas aquelas persoas que durante tantos anos puxeron a súa lucidez e a súa vida ao servizo do país. Ana Pontón como candidata á Presidencia da Xunta non podería ter mellor aval.

O soño do desenvolvemento de Galicia, como titulou Manuel Roca Cendán o seu segundo libro sobre Lois Peña Novo, segue a ser tamén o soño de moitas persoas neste país, dunha amplísima maioría social que quere unha Galiza próspera e non empobrecida polo espolio e polo capital depredador. O soño do desenvolvemento de Galiza é unha razón máis, e das máis importantes, para o cambio político galego.