A Galiza de don Paco del Riego (II)

Reconstruír o galeguismo e a personalidade do país e dar continuidade ao proxecto político que devastara a sublevación fascista do 36, esa foi a tarefa e a paixón de Francisco Fernández del Riego desde que rematou a guerra e ao longo da súa traxectoria vital posterior.

Nada máis rematar a guerra e chegar á casa dos pais a Santiago, Paco del Riego foi informado confidencialmente de que perigaba a súa liberdade. Esa foi a razón pola que se puxo en contacto con Valentín Paz-Andrade, que tiña o seu bufete en Vigo, para ver se lle podía procurar algún traballo na cidade olívica. Intenta, pois, refacer a súa vida compaxinando o traballo no despacho de Paz-Andrade cunha colaboración para unha revista que se chamaba Industrias Pesqueras. Eran tempos de moita fame, e o pouco que gañaba non daba para moito máis que para pagar unha humilde pensión. Víase obrigado incluso a facer só unha comida ao día. Máis tarde logra dar clases de Literatura e Filosofía a alumnos de sexto e sétimo de bacharelato nun colexio privado, que dirixía, curiosamente, un militar retirado. Pero as ameazas seguían. Alguén o chamaba ao despacho e lle dicía: “¿Sabe usted que está viviendo con el permiso del enterrador?” Así, un día e outro. Os momentos máis agradábeis son os que pasa na tertulia do Café Derby despois do xantar con Paz-Andrade, Carlos Maside ou Xulio Sigüenza. Ao cabo dun ano en Vigo, casa coa súa moza da época de Santiago, con Evelina Hervello, que coñecera cando ela estudaba Ciencias Químicas.

A REORGANIZACIÓN DO PG

 A correspondencia de Paco del Riego con Cunqueiro
e Carvalho Calero.

Só unha persoa como Paco del Riego, cunha gran lealdade aos ideais do nacionalismo galego e cunha entrega e unha coraxe política certamente admirábel, só un home coa súa integridade moral e coa súa valentía, podía poñerse a traballar na reconstrución do Partido Galeguista tan pronto se instalou profesionalmente en Vigo, nunhas circunstancias persoais moi extremas, sempre baixo a vixilancia policial e a represión, nun momento, ademais, no que as poucas persoas do galeguismo que quedaran no país e que lograran salvar a vida vivían traumatizadas ou nun exilio interior, tratando de sobrevivir despois daquela grandísima traxedia humana. O seu amigo dos tempos de Compostela e “cordialísimo camarada” Ricardo Carvalho Calero, aínda neses anos na prisión militar de Jaén, envíalle en novembro de 1940 unha carta na que lle manifesta todo o seu pesimismo: “Estou condeado a doce anos e un día de reclusión. Que este tempo se reduza ou non, é cousa que ignoro. Así que comprenderás doadamente que non poda respostar á túa pregunta sobre si nos volveremos ver axiña”. Ese era o contexto no que Paco del Riego comezou a pensar en reorganizar o nacionalismo galego. Desde as ruínas, desde o medo, desde a incertidume, desde a clandestinidade, mais tamén desde a confianza nos ideais.

Todo comeza en 1942, no monte do Castro, en Vigo, onde un día Del Riego se atopa con don Enrique Peinador Lines, copropietario do Balneario de Mondariz e antigo dirixente do Partido Galeguista. Aos poucos días vense de novo nun piso que o empresario ten en Vigo e aí deciden dar os primeiros pasos para reconstruír o galeguismo político. Conseguen de inmediato que se sume á tarefa Manuel Goméz Román, o último Secretario Xeral do partido, que pasara igualmente momentos moi duros. E logo Paco del Riego contacta con outro antigo militante do PG, que tamén fora perseguido: Servando Gómez-Aller de la Vallina. E a través deste, Del Riego mándalle recado a Ramón Piñeiro, que vivía en Lugo e que fora Presidente das Mocedades Galeguistas nesa cidade, para que veña pasar uns días con el a Vigo. É entón cando Paco del Riego lle explica o propósito do seu convite e cando lle propón a Piñeiro facer de enlace cos galeguistas sobrevivintes do país, algo que Piñeiro acepta desde un primeiro momento.

A partir de aí, Ramón Piñeiro, moi discretamente, coa axuda económica de Gómez Román, Enrique Peinador e Del Riego, realiza unha serie de viaxes por todo o país en coche de liña para falar con aquelas poucas persoas que lles inspiraban confianza, non sempre co resultado que desexaban, porque o temor era moito e a desesperanza e a sensación de derrota e de fracaso absoluto estaba moi presente no desánimo de moitas persoas que noutrora viviran con enorme ilusión e entrega á loita polo ideal galeguista e polo Estatuto de Autonomía do 36. Aínda así sumaron as adesións suficientes para ir preparando unha asamblea.

Estamos xa en xullo de 1943. Convidados para xantar unha caldeirada de peixe, van chegando a unha casa mariñeira que alugaba Paco del Riego durante o verán na praia do Coruxo, na beiramar de Vigo, diversos persoeiros do galeguismo que sobreviviran á traxedia: Gómez Román, Ramón Piñeiro, Ánxel Fole, Mariñas del Valle, Ferro Couselo, Vicente Bóveda, Emilio Álvarez Gallego, Salvador Rei, Luís Viñas Cortegoso, Vallina, Fermín Penzol, Xosé Ramón Fernández-Oxea, Cesáreo e Camilo Saco e poucos máis. Unha das persoas que máis soñara con aquela reunión, don Enrique Peinador, falecera precisamente algún tempo antes, desposuído das súas propiedades e sufrindo, ademais, a recente perda do fillo, asasinado en Madrid pola súa militancia política.

Dous meses despois daquela reunión clandestina na praia do Coruxo adoptan o acordo de nomear un comité, no que asumen a máxima responsabilidade Gómez Román, Ramón Piñeiro, Xosé Meixide, Cesáreo Saco, Xaime Illa Couto e Paco del Riego, que é nomeado Secretario do Exterior e Propaganda. De todo iso informa Paco del Riego a don Ramón Otero Pedrayo, que non está presente na xuntanza, pero que xunto con Gómez Román e Plácido Castro encabezan a nova dirección do Partido Galeguista. Aí comeza a reconstrución real do galeguismo do interior despois do 36, coa esperanza de poder restaurar pronto a legalidade republicana, promulgar o Estatuto de Autonomía e a instaurar un Estado Federal. E, naturalmente, co inmenso desexo de volver a abrazar aos irmáns do exilio. Nunha carta de Paco del Riego a Castelao, escrita a fins de 1944, infórmao dos acordos do partido e exprésalle tamén eses desexos: “O outro día fun a Rianxo –dille Del Riego a Castelao. Alí falei coas suas irmáns e a sua nai. Todas están anceiosas de volvelo a ver, e agardan con emocioada impaciencia o momento, que agardamos non se demore”. Como ben sabemos, Castelao nunca a Rianxo regresará nin volverá a ver a súa nai e a súas irmás.

A DETENCIÓN DE PIÑEIRO E O SEU INGRESO NO CÁRCERE

A tarefa principal do PG vai ser estabelecer contactos coas outras organizacións políticas da oposición ao novo réxime, tanto coas galegas como coas do resto do Estado, e moi especialmente coas vascas e as cataláns, e tamén, claro está, co exilio galego, concretamente con Castelao. Dentro dese labor, que leva fundamentalmente a cabo Ramón Piñeiro, destacan as xestións que este fai en París para negociar a entrada de Castelao como ministro no goberno de Giral en 1946, que logra tamén co apoio dos representantes de Galeuzca. Era a primeira vez que Galiza estaba representada no Goberno español por un nacionalista galego. Pero ao seu regreso de Francia, Piñeiro, que cruza a pé os Pirineos, para aló e para aquí, é detido en Madrid, durante unha reunión clandestina nun café da Gran Vía, xunto cos irmáns Camilo e Cesáreo Saco, e pasa tres anos na cadea, substituíndoo na Secretaría Política do partido Fermín Penzol.

A correspondencia con Ramón Piñeiro e co exilio galego
 en América.

 Consciente Piñeiro de que pode ser moi grave para outras persoas do partido que a policía se faga coa documentación clandestina que obra no poder de Paco del Riego, consegue trasladarlle a este o aviso de que a destrúa. Mais Del Riego decide salvala para o futuro: métea nunha maleta e entérraa ao anoitecer na horta da casa na que residía súa nai nunha finca do Castro. Alí permanece durante anos até que un día a desenterra. Grazas a eses documentos, publicados logo no ano 2000 baixo o título Castelao e os galeguistas do interior, hoxe coñecemos con detalle os pasos que deu o PG na clandestinidade para reorganizar o galeguismo, e tamén se pón de manifesto que a renuncia á actividade estritamente política foi avanzada xa a década dos cincuenta.

Nun informe que elabora Francisco Fernández del Riego en 1954 para dar conta ao partido da súa viaxe a Bos Aires sintetiza a situación política do país e a actuación que debe seguir o galeguismo do interior coa seguinte reflexión: “Nistas condicións de estrema adversidade, o único verdadeiramente importante é impedir que Galicia non perda a concencia dos seus problemas. Crear concencia galeguista, concencia dos problemas xenuinos de Galicia é o labor máis importante do galeguismo. Ista concencia será mañán forza política positiva e aituante. Ista forza, desaparecido o franquismo, aituará con plena eficacia política de acordo co-as condicións reales do futuro político español. Eis a nosa misión: dotar a Galicia de unha forza fiel para defender no futuro os seus intereses vitales. O noso deber é, sobre todo, pensar no futuro”. A visión política, como ben podemos observar, non desaparece.

CAMBIO DE ESTRATEXIA DO GALEGUISMO DO INTERIOR

O contexto político, desde logo, non podía ser máis adverso. Rematada a Segunda Guerra Mundial en 1945, con Estados Unidos comezando a Guerra Fría en 1947 e coa Ditadura franquista conseguindo entrar na ONU en 1955, non é estraño que estes homes, que aínda tiñan a esperanza de derrotar a Franco despois do 39, pouco a pouco foran abandonando a loita política clandestina. Aínda así non podemos ignorar o importante papel que xogou Francisco Fernández del Riego na relación do galeguismo do interior co galeguismo do exilio. El foi o auténtico interlocutor, a persoa que sempre tendeu pontes e que reconduciu as tensións entre os de aló e os de aquí a propósito do recoñecemento e das función que debía ter o Consello de Galiza, aquelas especie de goberno galego no exilio que creara Castelao en 1944, ou a respecto da estratexia que debía seguir o galeguismo na Galiza da posguerra. Foron múltiples, así mesmo, as xestións que fixo Del Riego cos de América para resolver problemas ou para publicar libros e revistas que aquí a censura non permitía publicar. Esa relación faise incluso máis estreita en 1954 coa viaxe que Paco del Riego realiza a Bos Aires e Montevideo, onde pronuncia varias conferencias e se reúne con Virxinia Pereira, a viúva de Castelao, e con outras figuras do exilio como Lois Tobío, Luís Seoane, Eduardo Blanco-Amor, Lorenzo Varela, Arturo Cuadrado, Manuel Colmeiro, Xosé Neira Vilas ou Rafael Alberti e María Teresa León.

ENCARCERAMENTO E CONSELLO DE GUERRA SUMARÍSIMO

A proba de que Del Riego continuou mantendo viva a chama do PG e sendo observado polo réxime franquista é que en setembro de 1947 pasa dúas semanas incomunicado no cárcere, acusado de presidir unha asociación de intelectuais. Posteriormente, ao regreso da súa viaxe a América, organízanlle un xantar que non agrada nada ás autoridades franquistas. Relacionado con iso é o que sucede ao ano seguinte, no verán de 1955, cando coincidindo coa visita de Franco a Meirás, Paco del Riego sofre de novo a represión: detéñeno, interrógano e acaba na cadea de Pontevedra acusado de rebelión militar por colaborar na prensa antifranquista, tendo que vivir un auto de procesamento e un consello de guerra sumarísimo. Isto demostra que a súa persoa estaba vixiada e que lle seguían os pasos moi de preto. É, pois, certamente inxusto e unha idea moi equivocada dicir que todas estas persoas renunciaron á acción política para dedicarse ao traballo cultural. Só cando viron o fracaso dos seus obxectivos políticos e organizativos, o escenario internacional e a consolidación da Ditadura optaron por reorientar o seu compromiso co país a través da cultura, que era outra forma de actuar a prol do país, mais dentro dos límites da legalidade. O que non fixeron estes homes, desde logo, foi renunciar á loita por Galiza.

MILITANTE DO PSG E DIVERXENCIAS CON PIÑEIRO

Propaganda do PSG, o partido no que
militou Paco del Riego desde 1963 a 1978.

A Francisco Fernández del Riego aínda o veremos na fundación e na militancia do Partido Socialista Galego, o PSG, o partido que se funda na Coruña, no despacho de Sebastián Martínez-Risco, e que lidera Xosé Manuel Beiras, no que Del Riego permanece entre 1963 e 1978. Dous foron os seus carnés políticos: o do Partido Galeguista e o do PSG. Forzas políticas propias, e de carácter nacionalista as dúas. Ao longo dos anos sesenta, en representación do PSG, Del Riego participa en importantes reunións en Alemania, Madrid e Barcelona, xunto con outras personalidades. O seu último compromiso político foi nas primeiras eleccións democráticas, en xuño de 1977, participando dentro da Candidatura Democrática Galega para o Senado, apoiada por varios partidos da esquerda, o PSG entre eles, e que por escaso número de votos non saíu el, logrando a acta de senador Valentín Paz-Andrade. Despois do 77 xa renunciou a participar en calquera outra experiencia política, rexeitando concorrer como candidato ás primeiras eleccións ao Parlamento galego e seguindo unha liña de actuación moi diferente á de Ramón Piñeiro, do que continuou a ser amigo coma sempre, pero diverxendo claramente da súa estratexia política.

Tamén debemos lembrar aquí que, ao contrario que Ramón Piñeiro, el sempre mantivo unha relación moi cordial e até certo punto cómplice con aqueles dirixentes e mozos que militaban na UPG, na outra póla do nacionalismo galego, como era o caso de Méndez Ferrín, Xosé González Martínez ou Moncho Reboiras, chegando incluso a cederlles algún espazo da Fundación Penzol para as súas actividades “culturais”. Simplemente facía a vista gorda e deixábaos andar pola Penzol ás súas “cousas”, até que un día entrou alí a policía e rexistrou todo. Del Riego tamén fora rebelde cando era estudante e comprendía perfectamente que a mocidade tiña que ser así, tiña que loitar e protagonizar o seu tempo histórico.

OS MESTRES DE PACO DEL RIEGO

Na introdución que Del Riego lle puxo ao seu segundo libro de memorias, O río do tempo. Unha historia vivida, escribe: “Pertenzo a unha xeración formada na doutrina do nacionalismo galego. Foron mestres desta miña xeración, Vicente Risco, Castelao, Otero Pedrayo, Viqueira, Lousada Diéguez, Cuevillas, Villar Ponte. Todos eles mestres, na cátedra, no libro, no artigo xornalístico, na tribuna, na palabra cotiá. E, principalmente, no incansable desinterés, no incitamento mental e no exemplo moral”.

O máis triste de todo isto é que na actualidade, entre todas as persoas que integran o Consello da Xunta de Galicia, o máximo órgano de goberno do país, non hai ninguén, nin unha soa persoa, que poida dicir que ten como mestres a esas grandes figuras que mencionaba Francisco Fernández del Riego. O pensamento político dos que hoxe ocupan o Goberno galego está nas antípodas da ideoloxía e da traxectoria política daquelas persoas, certamente boas e xenerosas, que o deron todo por Galiza, incluso a vida. Isto é causa de enorme decepción e tristeza para calquera persoa que coñeza o papel do nacionalismo galego no contexto histórico da II República e que poida imaxinar o que puido ser Galiza como nación se non se producira o golpe militar do 36 e se homes como Castelao, Alexandre Bóveda ou Francisco Fernández del Riego chegasen a ter nos anos trinta a oportunidade de estar ao fronte do primeiro goberno galego da historia do noso país. Case cen anos despois temos que seguir a loitar pola Galiza que Paco del Riego soñou na súa mocidade, como el mesmo o fixo tamén durante o franquismo.

A Galiza de don Paco del Riego (I)

Era Galiza un país de grandes romarías, como a do Conde Santo en Vilanova de Lourenzá, á que acudían xentes de todas as parroquias de Lourenzá e mesmo de Mondoñedo e Ribadeo, e na que dous nenos vestidos aínda con pantalón curto, Paco e Alvarito, este último da cidade de Mondoñedo, pasan as horas metendo o dedo polo burato do sartego do Conde Santo e xogando á sorte do pajarito. Paco vivía nunha casa con comercio familiar de panos e tecidos e era o primoxénito da familia dos Fernández del Riego, que chegou a ter once fillos, e Alvarito era fillo de Xoaquín Cunqueiro Montenegro, que exercía de farmacéutico na botica dos baixos do Pazo episcopal, e de dona Pepita Mora, dos Moirós de Cachán, de Riotorto, unha muller de grande fantasía, que lle falaba ao fillo de sucesos do bispo San Gonzalo ou do Mariscal Pardo de Cela.

Era Galiza un país onde os rapaces máis afortunados das aldeas e das vilas estudaban en mosteiros, seminarios ou academias, e logo ían facer por libre os exames do bacharelato elemental ao instituto máis próximo. No coche de liña da empresa Freire, que tardaba tres horas de Vilanova a Lugo, coinciden tres mociños que van realizar as mesmas probas ao Instituto de Lugo. Os rapaces son Dionisio Gamallo Fierros, que subeu xa en Ribadeo, Francisco Fernández del Riego, que sube en Vilanova, e Álvaro Cunqueiro Mora, que colle o Freire en Mondoñedo. Tras as magníficas notas que obtén Paco del Riego, a familia mándao como interno ao Colexio dos Escolapios, a Monforte de Lemos, onde permanece tres cursos, mentres o seu amigo Álvaro Cunqueiro fai o bacharelato en Lugo, e alí, nos corredores do Instituto, descobre fascinado o Mapa de Fontán, que será o seu verdadeiro encontro co país.

Era Galiza un pobo con moitas familias que lían ás noites a Rosalía de Castro e a Curros Enríquez e nalgunhas casas incluso a Teoría do nacionalismo galego, de Vicente Risco. Despois de cursar o primeiro ano da carreira de Dereito  na Universidade Central de Madrid, que coincide coa proclamación da II República, Paco del Riego regresa a Vilanova e xunto con outro amigo redacta, imprime e espalla un manifesto con motivo do Día de Galicia, colocan a bandeira galega na fachada do Concello e o propio Paco del Riego, daquela un mozo de dezaoito anos, pronuncia un afervoado discurso desde o balcón da Casa do Concello, que remata cun “Viva Galicia Ceibe!” e co canto do Himno Galego. Desde Mondoñedo o seu amigo Álvaro Cunqueiro envíalle de inmediato unha carta escrita cun corazón desbordado de alegría e convídao a militar nun dos tres partidos que el mesmo creara: o Grupo Galeguista Republicano, a Irmandade Nacionalista e o Partido Arredista Revolucionario, organizacións políticas que só existían, claro, na fantasía dun xovencísimo Álvaro Cunqueiro.

Era Galiza e era o curso 1931-32 e xa temos a Paco del Riego proseguindo os estudos de Dereito en Compostela e iniciando simultaneamente por libre Filosofía e Letras, presidindo a Asociación de Estudantes de Dereito, dirixindo varias folgas universitarias, participando na Xunta de Goberno da Universidade como representante da FUE, asinando un manifesto con outros mozos como Álvaro Cunqueiro, Ricardo Carvalho Calero e Xaquín Lourenzo a prol dunha universidade máis comprometida co país, pronunciando unha conferencia sobre Pardo de Cela, traballando en Fonseca no seo do Seminario de Estudos Galegos, que dirixe don Salvador Cabeza de León, levando por un tempo a dirección de A Nosa Terra, cultivando día tras día unha estreita amizade con Lois Tobío e Ánxel Casal ou presentando a Castelao e a Álvaro de las Casas no Paraninfo da Universidade. A súa fama de brillante orador lévao a ser incluso o estudante que pronuncia o discurso do solemne acto de apertura do curso 1933-34 en representación do alumnado, compartindo o atril con Abelardo Moralejo Laso, catedrático de Latín. Mentres a Moralejo os estudantes case non lle deixan falar, Paco del Riego recibe un longo aplauso con todos os estudantes en pé tributándolle unha longa ovación final, que remata coa banda de música interpretando o Himno Galego. E en 1934, con 21 anos, obtén a licenciatura en Dereito con excelentes cualificacións e accede á docencia como profesor auxiliar da cátedra de Dereito Civil.

Era Galiza nos anos trinta a nación incesante, un remuíño de ideas, con Castelao, Ramón Otero Pedrayo, Antón Vilar Ponte e Ramón Suárez Picallo intervindo nas Cortes, co Partido Galeguista fundado en Pontevedra en decembro de 1931 traballando arreo a prol do Estatuto de Autonomía, con diversos lugares de encontro galeguista nas tertulias de Compostela, no Derby, no Español, na imprenta Nós, primeiro na rúa das Hortas e despois no nº 15 da rúa do Vilar, ou nun merendeiro da ponte da Rocha, onde falaban e debatían as cabezas máis lúcidas do país. Con Ánxel Casal aprenden Del Riego e Luís Seoane o oficio da edición. Eles dous corrixen, por exemplo, as probas de libros como Os dous de sempre ou Retrincos, de Castelao.

Era Galiza e era xa Paco del Riego, a pesar da súa mocidade, un dos dirixentes máis importantes do nacionalismo galego da preguerra. Milita primeiramente no Grupo Galeguista de Santiago, con Ánxel Casal, Lois Tobío, Antón Fraguas e Manuel Beiras García, máis tarde nas Mocedades Galeguistas, onde é elixido secretario xeral da Federación das Mocedades -que é cando coñece a Celso Emilio Ferreiro e cando participa na constitución de Galeuzca, con persoeiros como Otero Pedrayo, Gómez Román, Enrique Peinador ou Plácido Castro-, e pouco despois pasa a desempeñar un traballo moi activo como representante do PG, ocupando o cargo de secretario técnico da sección 1ª da comisión encargada de redactar o Estatuto de Autonomía e intervindo en actos por toda a xeografía galega, facendo propaganda galeguista con Castelao, Alexandre Bóveda, Ramón Otero Pedrayo, Valentín Paz Andrade, Antón Alonso Ríos ou Ramón Suárez Picallo. Houbo algún domingo que o PG tiña perto de corenta mitins. O último mitin de Paco del Riego foi en Madrid, no Teatro Alcázar, o 21 de xuño do 36, á beira das grandes figuras do PG, para pedir o “si” no referendo do Estatuto de Autonomía, co Teatro abarrotado de público e as rúas próximas cheas de xente. De todos aqueles oradores, Del Riego é o máis novo e un dos máis brillantes. E aínda ten tempo para colaborar coa recén creada Asociación de Escritores Galegos e para escribir en periódicos e revistas. E para mocear. Del contaban unha anécdota preciosa, que incluso se publicou en El Pueblo Gallego: “Francisco Fernández del Riego fue enamoradizo desde su más tierna infancia. Tanto que, cuando se fue a examinar de Química, le preguntaron que había en el aire y contestó: pájaros”.

Era Galiza unha festa de alegría e de entusiasmo arredor de Federico García Lorca, que vén a Compostela en 1932 co seu Poeta en Nueva York, convidado polo Comité de Cooperación Intelectual, no que están Maside, Eiroa, Del Riego, Carlos Martínez Barbeito e Domingo García-Sabell, e é recibido, entre outros, por Paco del Riego, que tamén forma parte do grupo que o acompaña desde a estación do tren ao Hotel Compostela, onde se hospeda o poeta granadino. Asiste Paco del Riego á súa conferencia no Colexio San Clemente, o que hoxe é o Rosalía de Castro, e goza do seu canto a media voz e dunhas pezas que toca ao piano despois dun xantar. Con Federico e outros amigos pasea, así mesmo, por toda a cidade e escoita dos seus propios labios a súa fonda admiración por Rosalía. Non falta tampouco unha ofrenda floral no monumento da Alameda e outro ramo de flores en Santo Domingos de Bonaval, onde Federico recita un poema de Rosalía.

Era Galiza nos anos trinta un país de ambiente galeguista e republicano, universitario e intelectual, onde sobresae a presenza de don Ramón María del Valle-Inclán, con tertulia propia no Derby e no Español. Santiago de Compostela ten nese momento como Alcalde a Ánxel Casal, que é o que encabeza a delegación galega que o 15 de xullo leva a Madrid o Estatuto do 36 recén plebiscitado e a persoa que llo entrega ao Presidente das Cortes. Dous días despois a comisión é recibida en audiencia polo Presidente da República, don Manuel Azaña. Formando parte da delegación vai tamén María Miramontes. O noso país comezaba a ter existencia política no Estado español e a construír o seu futuro como nación. Era o soño de Antolín Faraldo, de Manuel Murguía, de Rosalía de Castro, dos homes e das mulleres das Irmandades da Fala, das grandes figuras da Xeración Nós, dos membros do Seminario de Estudos Galegos, das xentes do Partido Galeguista…

Era Galiza unha patria nun dos momentos máis luminosos da súa historia, e nisto chegou a barbarie. Era entón Paco del Riego o representante do Partido Galeguista na Fronte Popular. Convocados ao Pazo de Raxoi con urxencia e reunidos os membros dirixentes da Fronte Popular acordan asaltar o cuartel de Artillería, na rúa do Hórreo, no edificio no que agora ten a súa sede o Parlamento galego. Paco del Riego e Carlos Maside, que o acompaña, manifestan a súa disconformidade. Talvez iso é o que lle salva a vida. Veñen horas moi dramáticas, de angustia e de terror. Todos os membros do comité da Fronte Popular do que el formaba parte son fusilados, todos, sen excepción. Todos os seus amigos están agora na cadea ou pronto serán asasinados a balazos nas cunetas, contra unha árbore ou contra as tapias dos cemiterios: o 14 de agosto, Camilo Díaz Baliño, o 17, Alexandre Bóveda, o 18, Xaime Quintanilla e Federico García Lorca, o 19, Ánxel Casal… e nos seguintes días ou meses Galán Calvete, Xoán Xesús González, Arturo Noguerol, Roberto Blanco Torres, Víctor Casas…

Era Galiza de súpeto neses días do verán do 36 unha sociedade cunha atmosfera abafante, da que se apoderara a desconfianza, o medo, o arrepío, a vinganza, o terror, a crueldade, cos falanxistas á procura das persoas máis destacadas da sociedade civil, e Paco del Riego, nun primeiro momento, agóchase nun piso do Preguntoiro, pero a falta de seguridade lévao a trasladarse un día noite á casa duns amigos da familia ás aforas da cidade. Polas mañás pasaban as leiteiras falando dos mortos que atopaban nas cunetas, un día e outro día. “Galicia ametrallada nas cunetas / dos seus camiños”, escribe Luís Pimentel. Así, até que chaman a súa quinta e a familia que o protexía lle aconsella que se incorpore a filas. Cando chega ao cuartel, o capitán dille a el e a outro que o acompaña: “Ustedes saben que andan con permiso para vivir”. E nese momento, Paco del Riego, con 23 anos e toda unha vida por diante para construír unha nova Galiza, aquel brillante profesor auxiliar da cátedra de Dereito e xa destacado dirixente nacionalista, admirado polo propio Castelao e por Bóveda, que se carteaba con frecuencia con Manuel Portela Valladares, incluso cando este era Presidente do Consello de Ministros, nese momento Paco del Riego pasa a limpar váteres, cargar ao lombo enormes pedras de cantería para facer un muro e sufrir todo tipo de humillacións como ser humano. Todo iso por “ser galleguista e afecto al Frente Popular”, como reza o prego de cargos emitido pola Comisión Depuradora que decreta o seu cese como profesor universitario e a súa inhabilitación absoluta para a docencia, ademais de recibir unha multa de tres mil pesetas, que terá que pagar seu pai. E a a partir de aí veñen tres anos terríbeis na fronte da guerra, que vive en Sevilla, Salamanca, Zaragoza, Huesca, Soria, na batalla do Ebro, na fronte de Teruel, con dez grados baixo cero, vendo morrer ao seu carón os seus compañeiros cada día…

“Era Galicia un home sen cabeza”, di o poema de Heriberto Bens. Era Galiza unha muller segada pola cabeza, decimos nós, si, era Galiza unha muller degolada, como quen corta as espigas do trigo en flor nas inmensas e fértiles agras do país.

Marta Dacosta, facéndose muller

Non sabe Marta Dacosta (Vigo, 1966) as horas e os días que Manuel María e eu falamos na tertulia do Kirss do seu segundo libro, Pel de ameixa (1996), un libro que nos entusiasmou a ambos os dous desde a primeira lectura que fixemos del e sobre o que tiñamos unha única e cordial discrepancia, relativa ao título, pois a Manuel María nunca lle gustou. Ese poemario precedeu a Setembro, co que a autora gañou o VII Premio Martín Codax de Poesía, cun xurado, por certo, presidido por don Paco del Riego. A nós todos eses primeiros libros de Marta Dacosta seguen parecéndonos no seu conxunto unha obra moi potente, moi ben construída, dunha grande beleza e altura lírica e escrita desde unha emoción que non sempre logra en obras posteriores, cando ela é xa unha voz consagrada da poesía galega contemporánea. Por iso nos sorprende e non entendemos que nunha recente entrevista neste semanario, con motivo do seu último libro, Notas sobre a extinción, manifeste que hoxe reescribiría moitos poemas dos seus primeiros libros, como dando a entender que non se recoñece neles, non sei se só desde o plano estritamente formal ou mesmo na intimidade e na verdade que expresan eses versos. Eu, debo dicilo aquí, regreso sempre con moito gozo a aqueles seus primeiros libros.

A figura da nai está presente desde o primeiro verso do poema que abre o libro e desde o momento do parto: “Nai pariume á humidade de setembro / cunha marca de sangue / e un instante de luz”. “Setembro leva aínda a dor que foi do parto”, di noutro poema. E “desde a nai que nos pare”, todo o esforzo que significa facerse e ser muller, reafirmar e vivir a condición feminina, reivindicar “Unha muller e outra e tantas que non sei”, todas as mulleres de todos os tempos. “E eu sinto que son hoxe tantas que entón me foron, / Saladina, Manueliña, Rosa ou tamén Pepa, / e a mesma Teresa que nos fala incansable / mentres o tempo vai rodando pola tarde”. Memoria íntima, familiar e colectiva. Homenaxe á nai e a toda a estirpe feminina, que proseguirá despois noutros libros. Construción da súa personalidade, desde as orixes, desde a raíz, desde o parto, desde a memoria máis antiga.

Tema central neste poemario e en toda a obra de Marta Dacosta é a natureza, a terra, o mar, a auga, as árbores, esa ameixeira ao pé da casa, á beira da que descubre a lingua que moi pronto fai súa e coa que logo edificará toda a súa poesía: “Había unha ameixeira ao pé da casa / árbore sempre verde que eu recordo, / e miña nai a roubar antes de tempo / aquel certo veludo que cegaba. / Había unha ameixeira ao pé da casa / en quen eu sen saber, souben da lingua, / aquela que tiñamos agachada, / aínda que sempre alí, ao pé da casa”. Tamén aquí, a nai, sempre a nai: “Preciso esa machada e o martelo, / preciso as túas mans, nai, sobre todo, / e esa rabia que está no noso herdo”. Canto íntimo, fermosísimo, rebelde, de regreso e reafirmación.

Setembro

Marta Dacosta

Galaxia / 1998

María do Carme García Negro, a ciencia ao servizo do país

Quedoume moi gravado desde que o lin hai ben anos nun artigo do profesor Ramón López-Suevos, recollido logo no libro Do capitalismo colonial (Edicións do Cerne, 1979): “Non sexamos idealistas: para cambear a Universidade compre cambear o país”. Esa é talvez a razón pola que sempre houbo ao longo de toda a nosa historia contemporánea, desde os tempos de Domingo Fontán, Alfredo Brañas ou Salvador Cabeza de León, ilustres profesores e profesoras que, lonxe de limitar o seu labor a exercer a docencia nas aulas, adoptaron un compromiso político activo co país e levaron a cabo un inxente traballo de socialización das súas ideas e do seu saber a través das páxinas dos periódicos e no seo da sociedade.

CONFERENCIANTE

A profesora María do Carme García Negro é unha desas persoas que desde moi nova puxo

XVIII Xornadas Técnicas de Divulgación do Sector Pesqueiro
( Porto de Celeiro  2013)

tamén os seus coñecementos científicos, as súas análises e a súa lucidez ao servizo do país fóra das paredes da Facultade de Económicas da Universidade de Santiago, onde se doutorou en Ciencias Económicas e Empresariais e onde exerceu a docencia desde os anos setenta até a súa xubilación. Traballar activamente dentro e fóra da Universidade para cambiar o país foi unha preocupación e unha a tarefa constante da profesora María do Carme García Negro durante toda a súa longa traxectoria como docente. E dentro da súa intensa actividade extraacadémica foron moitos os días dedicados a preparar e a pronunciar conferencias por toda a xeografía galega.

Ás veces os actos desbordaban as previsións de asistencia, porque había moita fame de saber, mais outras veces o esforzo de atravesar o país en viaxes que duraban unha eternidade por aquelas estradas de antes non se vía compensado co número de persoas que finalmente asistían ao acto. Neste último caso resultaba decepcionante tanto para quen pronunciaba a conferencia como para quen a organizaba. E eu vivín un destes actos con María do Carme García Negro no Porto de Espasante, en Ortigueira. Debeu ser en 1982. Convidáramola uns mociños desde unha humilde asociación cultural que entón tiñamos en Ortigueira a pronunciar unha conferencia sobre “O mundo mariñeiro fronte á entrda no mercado Común”. O local escollido por nós fora o Cine “Xaneiro” de Espasante, xa desaparecido. Era un día frío de inverno, desapracíbel, deses que nada anima a saír da casa, e menos aínda a unha conferencia. E alí nos xuntamos non máis dunha ducia de persoas, entre as que non había máis de dous ou tres mariñeiros. A conferencia resultou unha auténtica lección maxistral, digna de ser pronunciada na Aula Magna da Facultade de Económicas. E lembro perfectamente que o dono do cine, que fora á conferencia porque tiña que abrir e pechar o local, foi o primeiro en lamentar a escasísima asistencia de público. “Que marabilla! Que ben fala esta muller! Hoxe tiña que estar aquí toda a xente de Espasante!”, exclamou. Seguramente aquelas palabras compensaron o fracaso de público e foron o mellor agasallo que podía recibir aquela noite María do Carme García Negro.

Outras persoas, por suposto, xa non se atopan con ese problema, porque prefiren dedicar todo o seu tempo a facer o seu currículum académico, no que nunca se poderá incluír, claro, unha conferencia no Porto de Espasante, seis horas de viaxe entre ida e volta no teu coche, unha tarde e unha mañá polas estradas do país e durmir fóra da casa. Pero María do Carme García Negro asumiu iso como un compromiso máis con Galiza. E así unha e outra vez, un ano e outro. Hoxe moi poucas persoas están dispostas a esa entrega constante ao país. Xa non hai no mundo universitario esa xenerosidade nin esa militancia política e intelectual.

ARTICULISTA

Agora María do Carme García Negro talvez non percorre tanto o país como conferenciante como o facía noutras épocas. Tamén é certo que hai algúns anos que xa se xubilou como profesora de Economía Aplicada na Universidade de Santiago, e tampouco está neste momento na primeira liña da acción política -onde, por certo, inexplicabelmente, nunca ocupou un cargo de representación político-institucional, a pesar de ser ela unha das dirixentes do nacionalismo galego cunha cabeza mellor amoblada e unha persoa extraordinariamente dotada para o debate político e para a dialéctica. Mais, felizmente, María do Carme García Negro non deixou de exercer a docencia a través de conferencias e das súas colaboracións en varios medios de comunicación, MUNDIARIO entre eles.

As forzas políticas e os diferentes gobernos que teñen responsabilidades na Galiza, se é que de verdade queren ser úteis a este país, farían ben en ler con atención os traballos académicos e xornalísticos da profesora María do Carme García Negro. Cada ensaio ou artigo da súa autoría, escrito sempre co rigor e coa claridade expositiva que a caracteriza, é unha lección de economía, de historia económica de Galiza, de preocupación polo futuro, de amor ao país. Análises lúcidas e rigorosas como as súas son moi necesarias para poder pensarmos desde nós mesmos, desde a nosa realidade concreta e desde as nosas necesidades, e para planificarmos con intelixencia o desenvolvemento económico que tanto precisa este país.

FONDOS NEXT GENERATION

E imos poñer un exemplo concreto do labor xornalístico da profesora García Negro e do útil que sería tomar nota do que nos di. Neste mesmo diario dixital publicou María do Carme García Negro nos últimos dous anos tres magníficos artigos sobre o papel económico que deberían ter os fondos europeos Next Generation EU. A lectura deses tres traballos creo que era e é indispensábel para calquera cargo político ou técnico que tiña ou ten que tomar decisións sobre estes fondos ou pronunciarse sobre eles. Lamentabelmente temos a certeza, e tamén a enorme decepción, de que a nosa clase política dirixente nos distintos gobernos, dos de aquí e do de aló, actuou e actúa en sentido contrario á liña que propoñía a profesora María do Carme García Negro neses traballos. E así nos vai. E así non irá nos próximos anos.

Os artigos aos que estamos a nos referir son os seguintes: “Proxectosde investimento galegos e fondos europeos” (25/10/20), “Galiza precisa investimentos industriais enraizados nas bases económicas do país” (20/12/20) e “O Goberno galego e os tractores” (07/05/21).

Leo de novo agora os tres artigos -e convido, así mesmo, aos lectores e ás lectoras a facelo tamén- e confeso que poucas veces entendín con tanta claridade e tanto proveito unha lección de economía. Nin a persoa máis ignorante en materia económica, como é o meu caso, ten o máis mínimo problema para comprender a idea fundamental que nos quere transmitir María do Carme García Negro neses tres artigos. E nin así, poñéndoo fácil de comprender e ao alcance de todo o público, os gobernos que nos gobernan foron quen de presentar un só proxecto que teña a ver coa idea de reforzar prioritariamente o capital propio instalado na Galiza e encadeado en procesos de produción máis ou menos integrados na economía galega, ou o que é o mesmo, en construír capacidade produtiva propia, en promover investimentos industriais enraizados nas bases económicas do país, “en crear crecemento e medrar na economía interior, e, logo, do crecemento que se derive, internacionalizarse, exportar mercadorías de todo tipo, capital incluído”. Tan difícil é entender isto? Ou é que son tan soberbios, tan irresponsábeis e tan babecos que nin sequera len a quen posúe autoridade académica e intelectual sobre a materia?

No primeiro destes tres artigos, publicado en outubro de 2020, a profesora García Negro incluso daba unha listaxe de proxectos que serían importantes para Galiza e para a súa economía e perfectamente incluíbeis nas medidas de recuperacións dos fondos Next Generation EU. Aí aparecían, entre outros proxectos, a rede de depuración integral de todas as augas que rematan vertendo nas rías, indispensábel para conservar a futuro a súa capacidade produtiva mariña; o Banco de terras para converter terras baldías para o cultivo e pasto para gando de pastoreo; a eliminación dos eucaliptais ilegais e a súa conversión en terra útil agrícola; a conversión do consumo de enerxía eléctrica nos centros públicos galegos en fotovoltaica centro a centro; o impulso de empresas público/privadas para a comercialización galega de carne e a creación orientada de transformados de carne, para a creación de servizos ás empresas agrarias desde a compra colectiva a calquera forma de aforro en custos ou para a transformación de madeira en bens de alto valor de mercado para vivenda, obra civil, ebanistería de iates de luxo, etc.; a construción da liña ferroviaria Lugo-Santiago, a dotación dun servizo ferroviario de cercanías A Coruña-Ferrol, etc., etc.

Calquera lectora ou lector pode comprobar cantos proxectos dos que finalmente se presentaron por parte da Xunta de Galicia e resto das administracións galegas ou aprobou o Goberno central para executar no noso país con cargo aos fondos Next Generation coinciden cos que formulaba a profesora García Negro nun dos artigos anteriormente mencionados. Máis unha vez, asistiremos a outro destrago económico, a outra oportunidade perdida. Porque no fondo o que falta aquí é un proxecto de país.

A Galiza actual non pode prescindir das súas mellores cabezas. Como nunca debeu de prescindir a Galiza de onte de Valentín Paz-Andrade ou de Domingo Quiroga. A autoridade académica de María do Carme García Negro no campo da pesca e da industria pesqueira é recoñecida dentro e fóra do país. Lembremos, ademais, que foi Directora do grupo de Investigación de Economía Pesqueira e Recursos Naturais e do curso de Postgrado “Especialización en Economía Pesqueira”. Un luxo, en definitiva, para calquera goberno galego que de verdade queira servir ao país.

Véndese o país

Cada vez nos chama menos a atención que se venda a un inglés, a un holandés ou a un noruego unha
aldea galega con catro ou sete casas ou que se aluguen os montes dunha parroquia ou dunha comarca enteira a unha empresa da industria do papel e da celulosa para a produción de eucalipto. Boa parte do noso rural está en venda. Véndese o país. E aquí non pasa nada. Nin reacción política da Xunta de Galicia nin reacción social.

ALDEAS EN VENDA

Primeiro foi a destrución da economía agraria e gandeira que se xeraba en cada unha das nosas parroquias, disque por non ser competitiva. Consecuencia diso foi o retroceso da superficie agrogandeira, unha maior superficie arborada e o incremento de terra abandonada. Despois veu o proceso de despoboamento das aldeas por falta de traballo e de servizos, o peche das casas, unha tras outra, e a morte case completa do campo. E agora unha parte moi importante da superficie do país semella que non ten outro futuro que non pase pola aparición de compradores estranxeiros de casas abandonadas ou de aldeas enteiras, antes de que veña o lume e o arrase todo ou caia o tellado e se esboroen as catro paredes da casa. E os montes a eucalipto e as terras a monte. E os lobos nas leiras. E os porcos bravos polo medio da cidade. E aínda nos dá a risa. Varios milleiros de entidades singulares de poboación completamente deshabitadas e máis dun 36% da poboación galega -xa todos urbanitas de residencia e de mentalidade- concentrados no 3,3% da superficie do país.

MONTES ALUGADOS A EMPRESAS

Supoño que a nosa reacción sería moi distinta se mañá nos atopásemos cun titular que dixera: “Véndese o Pórtico da Gloria”. Ou: “Unha empresa belga merca a Ría de Arousa”. Ou este outro: “Unha empresa inglesa adquire as Fragas do Eume”. Nin sequera se nos pasa pola cabeza esa posibilidade, verdade? Como se vai vender a unha empresa ou a un particular o noso patrimonio natural ou o noso patrimonio histórico-artístico? Estamos tolos ou que? No hipotético caso de que iso fose posíbel, estamos seguros que calquera goberno galego sería o primeiro en actuar para que a Ría de Arousa ou as Fragas do Eume ou Pórtico da Gloria non acabasen nas máns de ningún particular ou de ningunha empresa. Antes de que iso sucedese, serían as propias administracións as que adquirirían eses bens. Ninguén se imaxina outra reacción e outra resposta. Ah, pero no que se refire ao rural, todo é posíbel. Como se se pon á venda unha parroquia enteira ou Ourol enteiro! Como se dentro de cinco ou dez anos máis da metade da Galiza rural está nas mans de empresas especializadas na produción de eucalipto.

URBANO VERSUS RURAL

Nós non ignoramos que nos últimos corenta anos a paisaxe agraria galega sufriu unha profunda transformación como consecuencia da perda da actividade agrogandeira. Tampouco descoñecemos que Galiza deixou de ser xa un país eminentemente agrario, que cada vez ten máis peso a poboación urbana e asalariada e que o noso futuro está vencellado ao desenvolvemento económico que se poida xerar nese espazo xeográfico e económico que Antón Baamonde denomina “unha nova Olanda” e sobre o que reflexiona con lucidez e valentía no seu último libro (Unha nova Olanda. De Ferrol ao Porto: as cidades galegas e o norte de Portugal no escenario global, Galaxia, 2021), unha lectura apaixonante e certamente imprescindíbel. Mais, tendo todo iso moi presente na nosa mirada sobre a Galiza de hoxe, non podemos imaxinar ningún proxecto de país que non contemple o desafío de afrontar o presente e o futuro do rural.

Aínda que marchásemos todos e todas para o mundo urbano, a Galiza rural como espazo xeográfico, como territorio natural, como patrimonio arquitectónico, seguiría existindo, seguiría aí, e precisaría que nos ocupásemos da súa protección, do seu coidado, como o necesita calquera leira que xa non cultivamos, para que non se volva un silveiral ou chegue o lume ás casas. O desastre natural que cada ano supoñen os incendios forestais ten as súas orixes no abandono do campo. En moitos lugares do país xa non hai unha alma humana que corte unha silva. Polo tanto imponse a responsabilidade de adoptar tamén medidas urxentes para recuperar e poñer a producir as terras agrarias e ordenar os nosos montes en función dos intereses do país. Non pode haber un proxecto de futuro para Galiza que non contemple a situación actual da Galiza rural e a súa recuperación para a economía produtiva do país.

Talvez a urbanización do mundo é imparábel. E cada vez haberá máis millóns de persoas vivindo nas cidades, tamén nas cidades galegas e nos concellos máis urbanos. Mais a humanidade terá que seguir alimentándose con produtos da terra e do mar. Vímolo claramente durante a pandemia. Paralizouse todo, menos o sistema sanitario, os supermercados e o transporte de mercancías. E pouco despois a guerra de Ucraína puxo igualmente de manifesto o despropósito de traer cereais dun territorio que está a 4.000 quilómetros de nós tendo aquí millóns de ferrados de terra a bravo.

Gas e petróleo non podemos producir, pero pataca, trigo, millo, soia, centeo e cebada, desde logo que si. Igual que podemos incrementar a produción de cereixa, castaña e noz, de fabas, garavanzos e chícharos, de repolo, leituga, tomate, pemento e cebola, e toda variedade de mazás, peras, ameixas, pexegos, figos, laranxas, limóns, kiwis, framboesa, etc, etc.. De onde veñen hoxe a maioría das froitas ou das leguminosas que consumimos e con canta química chegan a nós?

AGRICULTURA E GANDERÍA ECOLÓXICA E DE PROXIMIDADE

Cada día é máis evidente a importancia que ten para a nosa saúde a agricultura e a gandería ecolóxica e de proximidade. E a Galiza urbana ten que ser a máis interesada en recuperar o extraordinario potencial que posúe o rural galego para a produción de alimentos de calidade para o noso consumo. Poucos territorios como o noso son tan ricos para a gandería e para o cultivo da agricultura sustentábel, da horta, da viticultura e da fruticultura. É hora de que deixemos de mirar o campo con desconsideración, con auténtico desprezo, como se fose un mundo sen futuro, condenado a desaparecer, e como unha auténtica ruína económica para as administracións tendo en conta a pouca xente que o habita. Esa mentalidade urbanita non conduce a nada positivo para o país. Todos os países europeos economicamente desenvolvidos teñen un medio rural vivo e produtivo.

Naturalmente, os modos de produción e de comercialización no século XXI xa non poden ser os do século XX. Precisamos un goberno galego que recupere e modernice a nosa agricultura, que reforme as estruturas agrarias, que sitúe entre as súas prioridades o Banco de Terras que creou o bipartito, que potencie os circuitos curtos de comercialización, impulse a agricultura e a gandería ecolóxica, os proxectos silvopastorais, a agroindustria, os polígonos agrarios, a utilización das ferramentas tecnolóxicas e o relevo xeracional e que volva a asentar poboación no medio rural e o dote de servizos e de vida.

UNHA NOVA ORDENACIÓN E PRODUCIÓN DO MONTE

E igual ten que acontecer co monte galego, sen dúbida inviábel tal e como chegou até aquí, excesivamente fragmentado e en mans de milleiros de pequenos propietarios. Lembremos que 1,73 millóns de galegos somos propietarios de terra agraria ou forestal. O noso monte está claro que necesita urxentemente unha ordenación para ter futuro, pero tamén diversificar a produción de madeira e outro tipo de explotación, ben sexa a través da agrupación dos propietarios en Unidades de Xestión Forestal ou a través dunha explotación público privada. Cómpre pensar, ademais, no monte como materia prima da industria galega da serra e do móbel.

Sería unha irresponsabilidade política de graves consecuencias para o país permitir que os nosos montes e unha parte importante das terras de uso agrícola e de grande fertilidade acaben nas mans de empresas especializadas no monocultivo do eucalipto e na industria do papel e da celulosa. Agora mesmo en Galiza, en proporción, xa hai máis eucaliptos plantados que en toda Australia. Eucaliptos incluso en terras onde até hai nada plantabamos patacas ou botabamos trigo ou millo. Eucaliptos até nas hortas das casas.

Aos que nos criamos no rural e aínda levamos na nosa memoria máis íntima a imaxe dos mil terreos da nosa aldea, como se dunha paisaxe dun cadro de Carlos Maside se tratase, e cada terra cos rostros dos seus donos, cada leira co seu nome, con toda aquela riquísima microtoponimia, aos que levamos en nós todo ese mundo, de verdade, dóenos na alma contemplar a metamorfose daquelas nosas terras que tanta fame mataron. Unha enorme tristeza. Deprime.

ESTRATEXIA DE PAÍS

Esta preocupación pola Galiza rural para nada é incompatíbel con esa outra mirada que nos ofrece Antón Baamonde no seu libro, onde defende con argumentos moi potentes que o futuro de Galiza “será urbano ou non será”, e terá que ser pensado en rede, desde Ferrol ao Porto, onde viven uns 7 millóns de persoas. O propio autor expresa nun dos capítulos desa súa obra que cre que non transcorrirá moito tempo en que a propiedade da terra pase a mans dun escaso número de empresas como Coren ou a un minguado número de propietarios de explotacións. E tamén aí cremos que leva razón.

O que nós botamos en falta é ese outro libro de impacto editorial e social que aborde a Galiza rural e o que hai que facer para devolverlle a vida, para poñela en valor, para salvala dos que fan negocio co abandono das nosas terras e dos nosos montes e para que volva a ter peso no conxunto da economía galega. No mundo editorial galego é moi necesario algún libro de carácter divulgativo que analice a situación actual do rural e que formule alternativas de futuro para o conxunto do noso campo. Cremos que unha persoa como Edelmiro López Iglesias, que é un dos maiores expertos no medio rural galego, faría un gran servizo ao país, outro máis, escribindo ese libro, un libro, naturalmente, ao que non lle pode faltar un prólogo de Alfredo Suárez Canal, que, xunto cun equipo técnico e humano extraordinario, protagonizou entre o 2005 e o 2009 o único período luminoso no campo galego en todo o que vai de etapa autonómica.

Non haberá ningunha reforma agraria do século XXI se primeiro non se produce esa revolución na mente dos galegos e das galegas, das persoas que aínda viven no rural e das que residen nas cidades. O campo non é un xardín que ten que coidar a pouca xente que queda nas aldeas para que os urbanitas vaian gozar da súa beleza a fin de semana. O campo tampouco pode ser unha inmensa reserva natural na que non se pode cortar nin un salgueiro. O campo ten que ser un territorio traballado e habitado, non como hai cincuenta anos, por suposto, senón de acordo cos tempos actuais, contemplando as necesidades da sociedade de hoxe e os servizos que igualan a poboación que reside no rural coa que vive no mundo urbano. Por iso resulta tan necesario ese traballo de carácter intelectual e divulgativo que poña en valor o noso rural. Aí queda o convite.

Galiza precisa desa dupla mirada, sobre a Galiza urbana e sobre a Galiza rural. Unha estratexia de país, en definitiva. E precísaa xa, antes de que metade do país se venda ou alugue para a produción de eucalipto.

Suso de Toro, retratista

Inmateriais publicouse en 2013. Suso de Toro escribiu inicialmente esta galería de retratos para as páxinas do suplemento “Luces” de El País, hoxe desaparecido, como tantas outras fiestras abertas no seu día á nosa lingua e á nosa cultura. Estas trinta narracións sobre outras tantas figuras de nós tiñan que ser necesariamente recollidas en libro, porque no seu conxunto todos estes traballos conforman un relato histórico de grande valor, escrito, ademais, nunha prosa deliciosa, que podemos saborear como un licor-café na sobremesa.

Cada un dos retratos ten detrás da súa elaboración moito labor de documentación, moita erudición, moitas lecturas, moitos libros de estudo e de creación, horas e horas de biblioteca privada, coñecemento profundo da nosa historia, da nosa literatura, da nosa lingua, da economía, da ciencia, das artes... Mais o que se propuxo facer o escritor foi relatos con vida, con vontade de estilo, sempre desde o respecto e o interese por estas figuras senlleiras, na maioría dos casos tamén desde o aprecio e a admiración, e sen ocultar nunca, por suposto, as contradicións e as sombras de cada unha destas personalidades. Este libro de Suso de Toro é, nese sentido, un exercicio de liberdade, de respecto e de xustiza.

Inmateriais é, asemade, unha viaxe pola historia de Galiza a través dalgúns dos seus grandes personaxes, de figuras como Diego Xelmírez, Sarmiento, Domingo Fontán, Manuel Murguía, Rosalía de Castro, Castelao, Ánxel Casal, Luís Seoane, Francisco Fernández del Riego ou Ramón Piñeiro. Desde aquela Compostela de Xelmírez que coroaba e enterraba reis e que era centro de poder relixioso, político, económico e cultural -non só na Península, senón en toda Europa-, as lectoras e os lectores desta obra podemos facer un percorrido apaixonante polos momentos escuros e de esplendor do noso país, polas súas posibilidades históricas -que as houbo en diferentes épocas- e tamén polos seus fracasos e as súas frustracións como nación.

Este traballo permítenos coñecer moito mellor a nosa propia historia como país. Aquí, nestas páxinas, está Galiza como preocupación, como tarefa, como paixón, como soño. Está o esforzo inxente, lúcido e xeneroso de moitas xeracións por situar na historia e no mundo o nome de Galiza. Está, en definitiva, a vitalidade dun país, o alento dunha patria que loita infatigabelmente pola súa existencia e polo seu porvir. Inmateriais é unha obra que nos ilustra sobre múltiples aspectos do noso pasado, que nos abre camiños, que nos convida a outras lecturas, unha obra para redescubrir o que fomos, o que somos e o que podemos ser. Curiosamente a figura de Ramón Baltar non aparece entre estes retratos, a pesar de que desde 2004 Suso de Toro xa tiña na cabeza a elaboración da novela Un señor elegante. O escritor tíñalle reservado a ese outro personaxe un texto moito máis ambicioso: unha novela. E nós pensamos que a Suso de Toro aínda lle quedan varias novelas por escribir sobre algunhas das figuras que aparecen en Inmateriais.

Inmateriais

Suso de Toro

Edicións Xerais /2013

“As bestas”, unha película para comprender o incomprensíbel

Coincidimos totalmente co filósofo Ignacio Castro cando di que As bestas  É obrigatoria non só para cinéfalos, senón para persoas que aínda se fan
preguntas”. Efectivamente, para aquelas persoas que só teñen certezas e o ven todo en branco ou negro é moi difícil que comprendan a película de Rodrigo Sorogoyen en toda a súa riqueza, en toda a súa dimensión, que é moi grande. Non somos nós especialistas en cine para dar aquí unha opinión desde unha perspectiva estritamente artística, nin é ese o noso propósito, mais entre as persoas que pensan que é unha película enganosa, mediocre, colonial, aldraxante con Galiza ou un simple thriller de terror rural e aquelas outras persoas que consideran que é un filme potentísimo, cun guión intelixente e que introduce a perspectiva de xénero, nós, desde logo, facemos nosa esta última visión.

O SENTIMENTO DE PERTENZA DA TERRA

Creo sinceramente que As bestas non se fixo para expresar a brutalidade, a bestialidade, a violencia, o salvaxismo, a ignorancia e a falta de amor á terra dun grupo social de nativos dunha aldea galega fronte á cultura, a modernidade, as boas formas, a bondade e o amor á natureza dunha parella francesa. A bestialidade humana existe en calquera parte da xeografía do planeta, tamén nas rúas máis céntricas de París ou Londres. A crueldade atopámola igualmente no mundo máis civilizado, nas persoas máis cultas e nas familias de máis exquisita educación. Menos aínda pretende a película representar todo un pobo. Para nada, nin sequera ao conxunto da veciñanza daquela aldea. Na taberna hai máis homes que os irmáns Anta, e eses outros homes, incluído o taberneiro, permanecen calados, escoitan e só algúns deles din algo moi timidamente, en voz baixa. As palabras e os xestos de hostilidade non saen de forma coral da tribo, senón dunha soa persoa.

Dirémolo con outras palabras: esta non é unha película sobre Galiza nin sobre os galegos, por moito que estea presente no filme a paisaxe da nosa montaña, xente dunha aldea galega e a nosa propia lingua. Nin tampouco se pode ir ver As bestas condicionados por unha mirada urbanita, por unha visión ecoloxista da vida ou por unha posición contraria aos eólicos, por moi militantes da defensa da natureza que nós sexamos. Non entenderemos nada se o facemos así.

O que hai nesta película -polo menos o que vemos nós-, é a defensa vehemente, até as últimas consecuencias, do que cada quen cre que é seu, do seu territorio, da propiedade da terra, da súa vida, dos seus soños. O francés, Antoine (Denis Ménochet), nun determinado momento, manifesta: “Esta é a miña casa. Por fin encontrei o meu val. Este é o meu proxecto de vida”. Pero os nativos tamén teñen alí a súa casa, as súas terras, o seu medio de vida, a única riqueza que posúen, case o único mundo que coñecen.

Estamos ante dous proxectos de vida, dúas maneiras de ver a vida e dúas culturas moi diferentes. E ambos, os nativos e os de fóra, teñen as súas razóns para actuar como actúan, aínda que o espectador non as comparta, e menos aínda o recurso á violencia psicolóxica e física. Mais do que se trata é de que o público comprenda as razóns da familia dos Anta e as razóns dos franceses, e que incluso comprenda o incomprensíbel.

A NOSA CAPACIDADE DE COMPRENSIÓN

Rodrigo Sorogoyen pon a proba nesta película a nosa capacidade de comprensión até límites extremos: comprender como unha parella francesa acaba atopando o seu lugar ideal para vivir nunha aldea perdida e en ruínas dun concello galego, entre casas esboroadas; comprender como a pesar da hostilidade dos veciños e dunha violencia que vai in crescendo non marchan do lugar; comprender como Olga (Marina Foïs), despois da desaparición do home, permanece na aldea convivindo cos posíbeis asasinos do seu compañeiro; comprender as razóns que lle dá a súa filla Marie (Marie Colomb) para que marche daquel lugar maldito; comprender as razóns da nai para seguir alí ela soa; comprender que os cartos que lles promete a empresa dos eólicos aos veciños é para os Anta a única esperanza para saír daquela vida tan dura e miserábel; comprender os motivos da cólera e da bestialidade dos irmáns Xan (Luis Zahera) e Lorenzo (Diego Anido); comprender a maldade e a violencia; comprender que incluso na brutalidade destes dous irmáns tamén hai sensibilidade humana no seo da familia e mans brutas para acariciar o can dos franceses; comprender que calquera medio hostil, en calquera parte do mundo, embrutece ao ser humano e saca o peor de si, porque vives entre a ira, a xenreira, o desánimo, a pobreza, a mala sorte, os xuramentos…; comprender que a diglosia existe e que é real na nosa sociedade, no urbano e no rural; comprender que cando se vive no medio do esterco e na desesperanza talvez non se pode apreciar a beleza e o gozo do rural; comprender, en definitiva, os comportamentos humanos en contextos hostís e conflitivos.

O ABANDONO DO RURAL E OS EÓLICOS

Na orixe deste conflito entre as dúas familias, na raíz deste crime, o que tamén está moi presente é a marxinación histórica do campo, o abandono do rural por parte das administracións, a morte dun mundo e dunha forma de vida, e a posición que cada quen adopta fronte a esas aldeas hoxe abandonadas, en ruínas e sen futuro. Para a parella francesa é un paraíso aquel territorio, o paraíso co que soñaban e do que xa non se queren ir. Para os únicos nativos que quedan alí é un mundo de pobreza, de lama e de esterco e sen ningún horizonte, e o que desexa cando menos Xan, o fillo que terma da casa, que coida da nai e do irmán, é poder marchar de Santoalla para Ourense coa nai e co seu irmán e teren alí outra vida. E cando chega a empresa dos eólicos, os dous proxectos de vida chocan frontalmente entre si. Uns, os franceses, porque o ven como unha agresión ao seu proxecto persoal, como a destrución do medio natural e da aldea, e os outros, a familia dos Anta, porque ven aí a única posibilidade de saír dese mundo de penalidades e de ter unha vida mellor.

Na película non aparece visualmente a empresa que quere mercar os montes, pero é preciso que poñamos aí a nosa mente, porque está presente no filme, porque realmente as bestas que arruínan as dúas familias e que acaban coa felicidade e cos soños dos franceses son os que queren facer negocio coa riqueza natural de Santoalla, co abandono do rural e coas necesidades e os desexos da familia dos Anta. No fondo é a empresa que pretende instalar os eólicos naquel lugar a que arruína e destrúe as dúas familias que o habitan. Se xa había diferenzas e problemas entre os veciños -que constitúen dous modelos de vida moi diferentes-, coa aparición da empresa dos eólicos medra a hostilidade entre as dúas familias, aparece a violencia, Olga e Antoine viven un inferno día a día e o desenlace non pode ser máis fatal: por unha parte asistimos ao acoso físico e ao asasinato de Antoine, e por outra, ao ingreso na cadea de Xan e do seu irmán Lorenzo, o membro máis vulnerábel da familia dos Anta, que sofre unha discapacidade mental. As dúas familias acaban, por tanto, sendo vítimas da ansia do capitalismo depredador, que desencadea o enfrentamento entre os veciños e unha espiral de violencia con consecuencias dramáticas.

DOUS PROXECTOS DE VIDA

Deixemos de ver aos irmáns Xan e Lorenzo como bestas, como salvaxes, como criminais. Deixemos de ver xenofobia no seu comportamento. Defenden e protexen o seu como algo propio e como saben, como tantos e tantas de nós defendemos as nosas ideas fronte a quen as ataca, seguramente dunha forma máis educada, máis refinada, sen xuramentos, e, por suposto, sen utilizar a violencia física. Está claro que a familia dos Anta tamén ven atacado e destruído o seu proxecto de vida, que non é outro que marchar de Santoalla, igual que antes ca eles o fixeron ducias e ducias de veciños que abandonaron para sempre as súas casas e emigraron a Barcelona, Madrid ou Alemania ou residen en Vigo ou en Ourense. E a parella francesa, naturalmente, tamén defende as súas terras, os seus dereitos e o seu soño de vivir no campo, no medio daquelas montañas.

Os dous proxectos de vida chocan frontalmente entre si. Quen de nós pode dicir quen das dúas familias ten máis dereito a impedir que a outra familia leve a cabo o seu proxecto de vida? Por que teñen máis dereito e decidir o futuro colectivo de Santoalla Antoine e Olga que a familia dos Anta e o resto de todos os veciños que teñen alí propiedades e tamén asinaron a favor de vender as terras? ¿Un modelo de vida máis respectuoso coa natureza e a oposición á instalación dos eólicos é ao fin e ao cabo suficiente razón para condenar á familia dos Anta a non poder aspirar a ter noutro lugar unhas mellores condicións de vida? Como di Ignacio Castro, esta é unha película para as persoas que aínda se fan preguntas.

O DIÁLOGO NA TABERNA

Estamos convencidos de que o que pretendeu o director d´As bestas foi que penetrásemos na complexidade do conflito. Para iso brindounos unha escena na taberna cinematograficamente extraordinaria, única, maxistral, que nos permite entender o razoamento de cada un dos dous personaxes que protagonizan ese tenso diálogo. Despois desa conversa quédanos claro que as razóns de Antoine responden a unha ilusión, mentres que as razóns de Xan responden a unha necesidade, e sobre todo descubrimos que o personaxe de Xan representa a unha persoa triste e frustrada, infeliz, inconformista co destino que lle deu a vida desde que naceu, tremendamente lúcida, sensata no seu razoamento, coherente, retranqueira e brillante incluso nas respostas que lle dá ao francés, responsábel, preocupado por sacar á súa familia daquelas penalidades, por darlle unha vida mellor á nai, por conseguir outro futuro para si e para os seus. Nada que non desexe calquera persoa, por outra parte. De súpeto, a imaxe que podiamos ter até ese momento dese personaxe, comeza a ser outra.

Grazas a esa escena descubrimos os motivos reais dese comportamento humano e podemos chegar a comprendelo e incluso a concluírmos que Xan non é en absoluto unha persoa malvada, de espírito perverso, senón que actúa desa forma hostil porque é a súa maneira de loitar por unha vida máis digna para os seus e porque no seu código particular de xustiza considera que o dereito sobre aquelas terras correspóndelle aos nativos, que levan séculos e séculos traballándoas, xeración tras xeración. Ademais eles non teñen o privilexio de poder elixir entre vivir no campo ou na cidade, como si ten a parella francesa, nin de erguerse cando sae o sol e tomar o café contemplando marabillados a beleza do val de Santoalla. Xan érguese ás cinco da mañá e cando abre o día xa cheira a merda. E así un día e outro, como súa nai, que xa leva 73 anos con esa vida, nesa escravitude. Así, até que morra. ¿Como non vai odiar a quen lle pecha a porta para saír desa vida de desgraciados? Seguramente o seu comportamento sería igual de hostil se en vez de ser uns franceses foran uns ecoloxistas de Ourense ou da Coruña.

EMPODERAMENTO FEMININO

Nunha entrevista nalgún medio, Rodrigo Sorogoyen dixo que todo empezou cando Isabel Peña, coautora do guión, atopou por casualidade na prensa a historia de Margo Pool, aquela muller holandesa que aínda despois do asasinato de Martin Verfondern, o holandés de Petín, seguía vivindo en Santoalla, traballando a súa horta ecolóxica, coidando cabras, facendo queixos e sostendo ela soa o proxecto de vida que alí soñara con Martin. Ese personaxe feminino chamou poderosamente a atención de Isabel Peña e Rodrigo Sorogoya e pensaron de inmediato que a historia desa muller era en si mesma unha película que había que facer nalgún momento.

Se até a morte e a desaparición de Antoine, o protagonismo da película recae fundamentalmente nos protagonistas masculinos, cunha actuación realmente soberbia dos tres actores principais (Luis Zahera, Denis Ménochet e Diego Anido), no último terzo da película todo o protagonismo é para Marina Foïs no papel de Olga. Despois de asistirmos a un pulso constante entre os protagonistas masculinos, con todo o que aí hai de masculinidade, de agresividade, de violencia psicolóxica, de odio, de acoso e de bestialidade humana, tras ese ambiente de máxima tensión, emerxe poderosa a figura feminina, transmitíndonos valores moi diferentes: a cordura, o sosego, a paciencia, a resistencia pacífica, a tenacidade, a procura da verdade e da xustiza, o amor, a conciliación…

Olga énchese de valor, de coraxe, de poder, e dános unha admirábel lección de heroísmo e de amor, amor ao seu compañeiro, amor a aquela terra na que un día decidiron que sería para sempre a súa terra, amor a aquel proxecto de vida que os dous comezaran a construír e que ela mantén vivo tamén para que dalgún xeito Antoine siga vivindo naquel mesmo lugar. Nin o razonamento da súa filla -noutra escena capital da película- consegue convencela para que abandone a búsqueda da verdade, aquela vida e o lugar de Santoalla. Impresiona e admira, efectivamente, esta historia de resistencia, de soidade, de valentía e de amor que protagoniza a atriz francesa Marina Foïs.

Olga demostra a capacidade de amar por riba de todas as circunstancias, ofrecéndolle incluso a súa compaña e o seu amparo á nai do asasino do seu compañeiro, que agora vive soa. “Eu estou aí, se o necesitas”, di a francesa. Despois de todo, elas dúas son as únicas persoas que quedan en Santoalla do Monte, na soidade daquela aldea, entre aquelas pedras e aquelas montañas. Xa non hai odio nin violencia. Cada unha delas vive a súa vida.