As tres grandes contribucións do nacionalismo ao autogoberno de Galiza

A Lei de Bases supón o cambio programático máis profundo que experimenta o nacionalismo galego desde 1977 a 1987. / Mundiario

As “Bases Constitucionais”, a “Lei de Bases” e o “Estatuto de Nación” son os tres textos máis importantes que elaborou o nacionalismo galego desde a Transición até hoxe para dotar a Galiza de verdadeiros instrumentos de autogoberno.

En 1976, cando aínda non se aprobara a Lei para a Reforma Política de Adolfo Suárez, o Consello de Forzas Políticas Galegas, que integraba todos os partidos políticos nacionalistas galegos que había nese momento (a UPG, o PSG e o PGSD), encarga a Xosé Vilas Nogueira, Camilo Nogueira e Ramón López-Suevos a elaboración dunha alternativa de carácter soberanista e dun programa de goberno galego para un contexto de ruptura democrática. Aquelas Bases Constitucionais para a participación da Nación Galega nun Pacto Federal, que contemplaban tamén un programa de Medidas económicas para un Pacto Federal e de Goberno galego, son a mellor proba da capacidade intelectual e da responsabilidade política que xa naquela circunstancia histórica, ao remate da ditadura, posuía o nacionalismo galego para facer posíbel unha Galiza diferente. Nin o nacionalismo vasco nin o catalán tiñan un documento semellante ás Bases Constitucionais para as súas respectivas nacións.

Nesa ilusionante e complexa encrucillada, as forzas nacionalistas galegas aspiran, como non podía ser doutra maneira, a superar o Estatuto de Autonomía do 36. Imaxinan unha Galiza soberana dentro dun Estado Federal. O nacionalismo galego, programaticamente, tiña os deberes feitos para ese novo escenario político. Sabía o que quería e como había que construír as primeiras institucións do autogoberno do país. Ningunha outra organización política en todo o Estado dispoñía dunha alternativa tan traballada e con tal grado de concreción. 

Co que non contaban as forzas da oposición galega á ditadura era con que a Transición ía ser moi diferente.  A Lei para a Reforma Política, aprobada en referendo en decembro de 1976, as Eleccións Xerais de xuño de 1977 e a Constitución española de decembro de 1978 deixaron meridianamente claro que tras o franquismo non se ía producir ningunha ruptura, senón unha reforma pactada entre as principais forzas da oposición a nivel do Estado (o PSOE e o PCE) e os reformistas do franquismo que apostaban por un cambio de rumbo, todo iso, ademais, lexitimado polas urnas en dous referendos e en dúas convocatorias de eleccións xerais. Nese mesmo momento, as Bases Constitucionais quedaron  varadas como un barco no areal. Exactamente igual que o que lle sucedeu na II República ao anteproxecto de Estatuto do Seminario de Estudos Galegos. A Constitución de 1931 e a Constitución de 1978 non deixaron marxe para avanzar noutras posibilidades de autogoberno e de soberanía política.

A DEFENSA DA RUPTURA DEMOCRÁTICA EN SOLITARIO

A pesar diso e de obter só 22.771 votos nas eleccións do 77 (o 2,02%), o BN-PG seguiu a defender a ruptura democrática en solitario e a utilizar as Bases como alternativa fronte á autonomía e como lema principal nas manifestacións (“Estatuto nunca máis. Bases Constitucionais”), incluso coa preautonomía xa en marcha. O libro Problemática nacional e colonialismo. O caso galego (Edicións Xistral, 1978), dos profesores Francisco Rodríguez e López-Suevos, será unha obra fundamental nese período político para cuestionar e desacreditar a autonomía como solución e como resposta aos dereitos de Galiza como nación e para manter viva a estratexia antiautonomista no seo do nacionalismo galego: “os estatutos (…) non representan endexamais un paso adiante realista cara ao autogoberno”, din os seus autores. Como expresará tempo despois Lois Diéguez, un dos principais dirixentes da AN-PG, neses anos “Custa chegar a recoñecer que as Bases Constitucionais xa non son unha saída inmediata”. Contribuirán, iso si, á autoorganización e a consolidar un espazo propio dentro do sistema político galego, que non foi unha tarefa menor nin sen importancia para o país e para que o nacionalismo puidera chegar a ser o que hoxe é na sociedade galega e na historia contemporánea de Galiza. 

A EVOLUCIÓN PROGRAMÁTICA DO BNG

O Bloque Nacionalista Galego, fundado no Frontón de Riazor en setembro de 1982, tardaría tamén un certo tempo en adaptar as súas propostas programáticas ao novo escenario político. De feito, as organizacións que o integran desde a súa fundación, e que se presentan ás primeiras eleccións ao Parlamento galego como Bloque-PSG, fanno cun “programa de soberanía política”, como se a Constitución española e o Estatuto de Galiza non foran xa o marco no que institucionalmente había que actuar. Mesmo despois do golpe de Estado do 23-F, nas Eleccións Xerais do 82, a coalición Bloque-PSG preséntase a eses comicios afirmando que “Tamén sabemos, agora xa por experiencia, que no marco autonómico non teñen solución os problemas de Galicia (…) Aínda unha autonomía dotada de todo o contido que permite a Constitución, pola súa propia naturaleza, é incapaz de servir para resolver a nosa problemática, anque funcione óptimamente”. 

En 1985 o BNG presenta a Xosé Manuel Beiras como candidato ao Parlamento galego pola provincia da Coruña -aínda non como candidato á Presidencia da Xunta- e faino cun programa electoral que se inicia co seguinte balance: “Os catro primeiros anos de vixencia do Estatuto de Autonomía serviron para confirmar a tese de que a mera descentralización administrativa resulta ineficaz para dar solución aos problemas políticos, económicos e culturais do país, e de que as institucións criadas ao abeiro do mesmo non son máis que caricaturas de autogoberno”. Esa é a visión da autonomía que o BNG ten cando se vai iniciar a II Lexislatura do Parlamento galego.

LEI DE BASES

Malia a non acreditar na autonomía, co réxime do 78 absolutamente consolidado e diante dos problemas que sofre a sociedade galega e dunha Xunta de Galicia que nin sequera está a aproveitar as posibilidades que lle brinda o marco autonómico, nun exercicio de grande responsabilidade política e de preocupación polo futuro do país, e tamén -hai que dicilo- nun baño de realismo político (recordemos que o BNG neses anos só conta cun único deputado na Cámara galega e segue sen representación no Congreso), en setembro de 1987, algúns meses despois da Asemblea Nacional do Carballiño, a formación nacionalista rexistra no Parlamento galego unha Proposición de Lei coñecida co nome xenérico de Lei de Bases. A proposta representa un cambio radical a respecto do que o sector maioritario do nacionalismo galego viña defendendo desde 1977. Lembremos que só Camilo Nogueira apostara por participar activamente no proceso da construción da autonomía xa desde a Comisión dos 16, creada dez días despois da entrada en vigor da Constitución.

A Lei de Bases será publicada posteriormente nun caderno cunha introdución de Bautista Álvarez que ilustra perfectamente o cambio de táctica e a flexibilidade que nese momento experimenta o BNG en canto á maneira de formular propostas acordes á situación económica e social do país e ás competencias estatutarias. “Só a adecuada utilización do realismo político –di Bautista Álvarez nese texto introdutorio- (virtude por suposto revolucionaria), a intelixente combinación da táctica coa estratexia, permite harmonizar a procura de solucións inmediatas coa defensa de alternativas de maior alcance”. E engade: “para os salvadores virxinais, quizais represente a perda do pudor das requintadas esencias revolucionarias. Para estes un consello: máis vale actuar algunha vez de curandeiros que agardar pasivamente o elixir, para aplicalo no momento en que non queda Terra que salvar”.

Algúns dos instrumentos financeiros que contempla a Lei de Bases no seu Título I para a a reactivación económica e social de Galiza son os seguintes: a creación, mediante Lei, do Instituto Galego de Economía Pública, o Plan de Desenvolvimento Económico de Galiza cun horizonte de quince anos, a creación do Banco Público Galego e a reforma das vías de financiación da Comunidade Autónoma, cunha diferente distribución dos recursos estatais e coa incorporación de novos indicadores que ponderen acaídamente en función compensatoria o déficit existente de equipamentos e servizos mínimos, o nivel relativo de renda por habitante ou o acusado degrao de ruralismo e dispersión na estrutura de localización do hábitat galego.

Os 66 artigos da Proposición de Lei, que fora elaborada por un equipo de economistas, xuristas, políticos e técnicos nas diferentes áreas, constitúen un detallado programa de medidas urxentes encamiñadas a frear o proceso de destrución dos diferentes sectores da economía produtiva do país, procurando que esas medidas non sobardasen as restrinxidas competencias do Estatuto de Autonomía vixente. Esta importante iniciativa parlamentaria vai ser, ademais, a base do programa das Eleccións galegas de 1989, que marca igualmente un paso adiante cos diferentes programas electorais anteriores. 

TEXTO ARTICULADO DO ESTATUTO DE NACIÓN

En 2004, estando na oposición, o BNG impulsa a creación do Foro Novo Estatuto, coa finalidade de que elabore unha proposta dun estatuto á altura dos tempos actuais. Nos traballos de redacción, que contan con Pablo González Mariñas como principal redactor, colaboran unhas 60 persoas, a maioría profesores e profesoras das tres universidades e figuras do mundo intelectual non vencelladas organicamente ao nacionalismo. En febreiro de 2005 este foro presenta as Bases do Novo Estatuto, sobre as que o BNG elaborará posteriormente un texto articulado de Estatuto de Nación, que rexistra no Parlamento galego a fins dese ano, xa no inicio da lexislatura do Bipartito.

Anxo Quintana, entón vicepresidente da Xunta e portavoz nacional do BNG, defenderá unha e outra vez a necesidade de aprobar un novo estatuto como unha prioridade nacional, como unha cuestión de país, tendo como obxectivo principal a consecución dun texto de consenso entre as tres forzas políticas parlamentarias, coa idea de enfrontar xuntos como sociedade, como pobo galego, o referendo histórico dun estatuto ambicioso, que recoñecese a nosa realidade nacional, que nos dotase dun novo ámbito competencial e dun novo modelo de financiamento para termos máis benestar e outro lugar dentro do Estado español, no marco dun estado plurinacional.

O proxecto do BNG era un proxecto aberto ao debate, unha idea de modelo de país para presentarlle á sociedade e para construír cos outros grupos políticos ese novo estatuto, sen mínimos nin máximos innegociábeis. Constituída a comisión especial para a redacción do borrador do novo estatuto, esta prolongou o seu traballo ao longo de máis dun ano, resultando finalmente imposíbel o consenso debido ao bloqueo do PP. Nin sequera o Cumio de Monte Pío, onde participan Emilio Pérez Touriño, Anxo Quintana e Alberto Núñez Feixoo, resolve o desencontro. O líder do PPdeG preséntase a esa reunión cunha proposta que definía a Galiza como unha rexión, nin sequera como nacionalidade histórica, que é como figura no actual Estatuto, ou como realidade nacional, que é como se contempla no Estatuto de Andalucía. E ademais diso, o PP presentouse en Monte Pío cunha proposta de financiamento que a respecto da do BNG reducía en 500 millóns de euros anuais os ingresos de Galiza e en 150 millóns a respecto do sistema vixente. 

Recordemos que naquel momento político o PP estaba xa instalado na batalla contra a reforma do Estatuto de Cataluña –que é a orixe de todo o que sucedeu despois- e Núñez Feixoo preferiu actuar como un dirixente máis de Xénova que como líder dun partido galego. Un debate parlamentario en febreiro de 2007, no que participaron Touriño, Quintana e Feixoo, pechou aquela oportunidade histórica de reformar o Estatuto de Autonomía de 1980 pola que o nacionalismo galego traballara arreo dentro e fóra da Cámara galega. Era un capítulo máis das frustracións que levamos tendo como país. O que non foi posíbel con Núñez Feixoo talvez o sería con Antón Rosón, Fernández Albor ou Manuel Fraga. O PP de Núñez Feixoo e de Alfonso Rueda xa nin sequera era a dereita galega dos seus predecesores. 

Cómpre lembrar aquí que en 1983, desde o Goberno galego, Alianza Popular e a UCD promoveron a primeira reforma dun estatuto que se facía desde unha comunidade autónoma. Fora iniciativa de Carlos Mella, daquela vicepresidente para Asuntos Económicos e conselleiro de Economía, e pedía, entre outros cambios, un modelo de financiamento inspirado  no modelo de Alexandre Bóveda e semellante ao “cupo” vasco. As relacións de orde tributaria entre o Estado e Galiza pasarían a estar reguladas mediante o sistema de concerto económico, co obxecto de garantir como mínimo o custo efectivo dos servizos asumidos. Tratábase de recoller no Estatuto como competencias exclusivas da Comunidade Autónoma Galega aquelas coñecidas como competencias propias noutras nacionalidades históricas. 

A proposta de Mella incluía a xestión, liquidación, recadación e inspección de todos os tributos por parte dos servizos da Xunta, así como unha Comisión Mixta, paritaria, integrada por representantes do Estado e do Goberno galego para acordar a cuota. A Proposición de Lei a prol dunha financiación singular para Galiza a través dun concerto económico estaba asinada, ademais de por Carlos Mella, polo propio Presidente da Xunta, Xerardo Fernández Albor, e por deputados como Xosé Luís Barreiro, Manuel Iglesias Corral, Vázquez Portomeñe, Tomás Pérez Vidal,  Adolfo Abel Vilela ou Torres Colomer. A proposta de reforma do Estatuto aínda que foi aprobada, finalmente non chegou ás Cortes por mor do remate da lexislatura.

UN NOVO STATUS PARA A NACIÓN GALEGA

Desde 1983 a dereita galega nunca máis volveu ter a iniciativa e a coraxe política de promover ou apoiar ningunha outra reforma. Iso demostra o que de verdade lle preocupa o noso autogoberno ao PPdeG. Cremos que hoxe lle corresponde ao BNG que lidera Ana Pontón a responsabilidade de impulsar o novo status político da nación galega, acorde coas necesidades e cos tempos actuais e coa mirada posta no futuro de Galiza. Alfonso Rueda xa anunciou que a súa preocupación aquí e agora como Presidente da Xunta é encabezar a ofensiva do PP contra o acordo entre ERC e o PSC, non o autogoberno do país. Está claro que se non o fai o BNG, ninguén o vai facer. Non alcanzamos a ver neste momento político un paso máis importante e máis necesario para a defensa do noso autogoberno e da nosa autonomía financeira que unha proposta que sitúe de novo a Galiza como unha nación no Estado, na liña do que defendeu historicamente o nacionalismo galego, desde as Irmandades da Fala. 

O avó galeguista de Mariano Rajoy que a dereita galega nunca reivindicou

Foto Rajoy Leloup, con López Pol, alcalde de Santiago, Luís Seoane, Paco del Riego e Manuel Beiras García, entre outros, nunha reunión no Pazo de Raxoi, en 1932. / Arquivo Fdez. del Riego.

Rajoy Leloup traballou naquel fermoso soño do Estatuto de Autonomía do 36 coa mesma ilusión que todos os nacionalistas galegos do PG.

A quen primeiro lle escoitamos falar da figura de Enrique Rajoy Leloup (Santiago de Compostela, 1882-1966) foi a Baldomero Cores Trasmonte. Fora na tertulia que o poeta Manuel María mantiña no Kirs, á que eu asistía dous días á semana, tendo a sorte de coincidir aquel día co profesor Cores Trasmonte, a quen coñecía por dous dos seus libros, o que dedicou a Ramón Suárez Picallo e O libro negro da Galicia electoral. Daquela Baldomero Cores Trasmonte xa estaba xubilado, despois dunha brillantísima carreira como profesor universitario e de ocupar o cargo de primeiro Letrado do Parlamento galego. Nesas datas aínda non publicara a biografía que logo nos entregou sobre o avó de Mariano Rajoy (Enrique Rajoy Leloup: un protagonista do autonomismo galego, Deputación de Pontevedra, 2005), pero lembro perfectamente que naquela conversa do Kirs nos falou con moita admiración da traxectoria de Rajoy Leloup. 

COLABORADOR E ÍNTIMO AMIGO DE BÓVEDA

Calquera persoa interesada en coñecer o proxecto de estatuto de autonomía da asamblea de concellos de 1932 e o longo camiño da tramitación e aprobación do Estatuto de Autonomía do 36 atoparase necesariamente coas figuras de Alexandre Bóveda e Enrique Rajoy Leloup. Todo aquel proceso non sería posíbel sen eles dous. Bóveda foi o principal artífice e a persoa que seguramente máis traballou no plano intelectual e político por facer realidade o obxectivo de dotar a Galiza dun estatuto de seu. Pero o apoio e a colaboración de Rajoy Leloup resultou imprescindíbel para que o proceso se iniciara, para que avanzara o traballo de elaboración do texto estatutario e para que se chegara a celebrar o plebiscito. 

Bóveda e Leloup traballaron arreo man a man naquel proxecto de autogoberno. Despois do seu labor como Xefe de Contabilidade na Delegación de Facenda de Pontevedra durante toda a semana, o sábado Alexandre Bóveda collía o último tren para Santiago para pasar o domingo traballando no texto do estatuto. “A lentitude do tren dáballe tempo pra ler o que non tivera vagar de facer na atarefada semán”. Así ao longo cinco meses. Eran “domingos sen sol”, como di Xerardo Álvarez Gallego na biografía que lle dedicou Bóveda (Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda), aquel libro editado en Buenos Aires en Edicións Nós e que aínda hoxe nos emociona cada vez que o temos entre as mans. Enrique Rajoy, que era o secretario do Comité Central da Autonomía, ía moitas veces esperar á estación de Osebe a Alexandre Bóveda e este quedábase incluso na súa casa para proseguir a tarefa ao día seguinte. O regreso a Pontevedra facíao Bóveda o domingo á noite ou o luns moi cedo. A casa de Rajoy Leloup, no nº 7 da compostelana Praza do Toural, foi sempre un refuxio para el.

UNHA MOCIÓN PARA IMPULSAR O PROCESO AUTONÓMICO

Leloup era xurista, ideoloxicamente conservador, e en 1931 fora elexido en calidade de independente concelleiro de Santiago, formando parte da coalición monárquica. Xa en agosto dese ano propón sen éxito xestionar unha reunión de representantes dos concellos para abordar o estatuto galego. Ao ano seguinte, o 19 de marzo de 1932, atendendo á petición de Castelao, Enrique Rajoy presenta unha moción para que o Concello de Santiago convocase a asamblea de municipios prevista na Constitución. El, que non era nacionalista nin pertencía ao Partido Galeguista, pero si unha persoa de ideas galeguistas moi firmes e unha persoa moi conciliadora, defendeu con absoluta convicción que Galiza non podía quedar á marxe das ventaxes económicas que a autonomía ía ter para Cataluña, sobre todo en materia tributaria. Entendía que Galiza non podía deixar pasar esa oportunidade. Rajoy Leloup coñecía ben os argumentos de Bóveda, quen xa colaborara en 1931 na redacción do anteproxecto de Estatuto de Autonomía do Seminario de Estudos Galegos, que redactaran fundamentalmente Ricardo Carvalho Calero e Lois Tobío. 

Para vencer a resistencia e o antiautonomismo dos concelleiros de dereitas, Leloup chega a dicir que “O debate non é entre dereitas e esquerdas, senón entre galegos e antigalegos”. Finalmente logra convencer aos compañeiros da Corporación, que adoptan o acordo de constituír unha Comisión Organizadora como primeiro paso. Pouco despois, o 3 de xullo, convócase a asemblea preparatoria no paraninfo da Universidade e, a iniciativa de Bóveda, Rajoy Leloup, que tamén era Decano do Colexio de Avogados de Santiago, forma parte xa desde o primeiro momento da Comisión Redactora, ademais de actuar como secretario do Comité Central da Autonomía. En todo ese proceso, o concello de Santiago e o PG exercen como motores daquel movemento pro estatuto, chegando a instalar a emisora “EAJ-4 Unión Radio Galicia”, a través da que se podían escoitar as arengas de nacionalistas como Alexandre Bóveda ou Antón Vilar Ponte ou as do propio Enrique Rajoy, que en palabras do historiador Justo Beramendi “ás veces parecía un militante máis do PG”.

O apoio entre os diferentes sectores da sociedade galega houbo que gañalo a pulso, pois as reticencias eran moitas e moi fortes. O feito de que por ese tempo se estaba a discutir no Congreso o Estatuto de Cataluña, en vez de axudar a seguir os mesmos pasos, acaba por producir na sociedad galega reaccións contrarias ao autonomismo. Naquel momento, igual que hoxe, a opinión maioritaria nos políticos galegos e españois e nos principais periódicos do país era que o estatuto supoñía un privilexio para Cataluña. Nas Cortes só algúns como Castelao e Azaña se pronunciaron a prol do estatuto catalán. 

Tras varios meses de intenso traballo da Comisión Redactora, o 17 de decembro de 1932 iniciouse na Facultade de Medicina a asamblea de concellos para aprobar o texto definitivo do estatuto, que continuou os días 18 e 19. Foron tres días de debate de grande altura, no que interviron personalidades como Bibiano Fernández Osorio-Tafall, Rajoy Leloup, Emilio González López, Leandro Pita Romero, Antón Vilar Ponte, Alexandre Bóveda, Plácido Castro, Filgueira Valverde, Manuel Iglesias Corral ou Santiago Montero Ríos. Finalmente procedeuse á votación do texto concello por concello. Nese momento estaban presentes 176, que sumaban a maioría absoluta dos concellos e máis de dous terzos do censo electoral, cumprindo así o primeiro trámite previsto na Constitución. Tras o himno e os discursos de clausura só quedaba nomear un Comité Central para a Propaganda. Bóveda propuxo a Leloup e este a Bóveda, o que demostra o aprecio mutuo que se tiñan.

A PARALIZACIÓN DO PROCESO

Aínda que o Partido Galeguista actúa como motor principal de todo aquel traballo político en defensa do estatuto para Galiza e Castelao desenvolve un inxente labor en Madrid para negociar a súa tramitación, o certo é que o antiautonomismo, a falta de vontade e as excusas varias dos representantes dos partidos estatais, incluíndo aí a Casares Quiroga, impiden que se poña unha data para o plebiscito. Os deputados galeguistas incluso presentan unha interpelación e envían un telefonema a Manuel Azaña para que o Consello de Ministros autorizase dunha vez a consulta. A presión política de Castelao, Ramón Suárez Picallo, Ramón Otero Pedrayo e Antón Vilar Ponte consegue por fin que o 27 de maio de 1933 fora asinado o decreto da Presidencia da República autorizando o plebiscito. Pero os problemas continuaron e a situación política xeral tampouco axudaba. En outubro o presidente da República disolveu as Cortes e convocou eleccións para o mes seguinte. Máis unha vez, o referendo tiña que esperar. Galiza perdía dese xeito a posibilidade de dispor dun estatuto de seu xa nese primeiro período da II República.

En novembro de 1933 as esquerdas sofren unha importante derrota electoral e o PG incluso perde a súa representación no Congreso. O Bienio Negro supoñerá a parálise total da tramitación do estatuto de autonomía galego, malia que xa estaba previsto celebrar o plebiscito o 17 de decembro dese ano. Pero Enrique Rajoy Leloup seguirá a defender as mesmas ideas autonomistas: “Non consintades que se perda este momento histórico, probabelmente único na nosa vida, que fará posíbel acadar para Galiza unha existencia mellor, unha vida máis digna e honrosa para nós os galegos; unha vida que permitirá a Galiza recobrar a súa antiga personalidade e actuar no mundo como célula de universalidade”.

En 1934, co fin de recoñecer o enorme labor de Enrique Rajoy como secretario do Comité Central da Autonomía, constituíuse unha comisión para organizarlle unha homenaxe, da que forman parte personalidades como Salvador Cabeza de León, Presidente do Seminario de Estudos Galegos e Decano da Facultade de Dereito, Raimundo López Pol, alcalde de Santiago, Salustiano Portela, Deán da catedral compostelana, ou Francisco Fernández del Riego, en representación dos estudantes universitarios.

A CONVOCATORIA DO REFERENDO

Haberá que esperar ás eleccións xerais de febreiro de 1936 e ao triunfo da Frente Popular para que en maio resucite o Comité Central da Autonomía. Será a iniciativa do seu presidente, Bibiano F. Osorio-Tafall. A asamblea celebrarase o 17 de maio no salón de actos da Facultade de Medicina de Santiago, presidida por Ánxel Casal, alcalde de Santiago nese momento. Un dos acordos será a convocatoria urxente do referendo. Con tal fin Enrique Rajoy entrevístase en Madrid con Casares Quiroga, que delega no Comité Central da Autonomía a escolla da data. Este, reunido no Concello de Santiago, decide que o plebiscito se celebre o 28 de xuño. Durante a campaña do Estatuto mesmo atopamos a Enrique Rajoy Leloup participando con Castelao no mitin da Estrada.

Rajoy Leloup aínda terá outro papel importante na historia política de Galiza. O 15 de xullo forma parte da comisión institucional que lle entrega oficialmente o Estatuto de Autonomía ao Presidente das Cortes, Diego Martínez Barrio, e o día 17, xusto un día antes de que se inicie o golpe de Estado, esta comisión, encabezada por Osorio-Tafall e Rajoy Leloup, será recibida por Manuel Azaña. Algunhas das persoas que integraban aquela delegación quedan en Madrid, como é o caso de Castelao, e outras regresan a Galiza, sen saber que aos poucos días moitas desas persoas serían detidas, encarceladas e fusiladas.

COMPROMISO COA REPÚBLICA E REPRESIÓN

Enrique Rajoy Leloup tivo unha traxectoria de compromiso exemplar con Galiza e co seu autogoberno. Foi un home que se consagrou a aquel fermoso soño da Autonomía coa mesma ilusión que todos os nacionalistas galegos. Francisco Fernández del Riego dirá del que foi unha das persoas que máis traballaron para que o estatuto chegara a ser unha realidade, sempre con “tacto, intelixencia, constancia e lealtade”. A pesar de ser elexido concelleiro dentro dunha candidatura monárquica, veu logo, durante o Bienio Negro, como a Monarquía o expulsaba como profesor de Dereito da Universidade de Santiago. Sen ser ideoloxicamente de esquerdas acabou dirixíndose ás dereitas con estas palabras: “Vin figurando na política como independente; pero, desde agora, sen ningún eufemismo nin reserva, declárome republicano, e póñome ao servizo incondicional da República”.

Ao producirse o levantamento fascista do 36, Rajoy Leloup o primeiro que fai é gardar nunha bodega da súa casa, en diversas caixas, toda a documentación do proceso estatutario. E durante un tempo el permanece agochado, vivindo día a día as dramáticas noticias que lle chegan, e aínda que logra salvar a vida, é destituído como decano do Colexio de Avogados de Santiago, expulsado da súa cátedra de Dereito na Universidade e inhabilitado para calquera cargo público. Só en 1952, acolléndose a un indulto, pode regresar ao decanato do Colexio de Avogados e levar un pouco mellor o ostracismo ao que o condenara o réxime franquista. O seu grande amigo Alexandre Bóveda terá peor sorte ca el e será fusilado ao mencer do 17 de agosto fronte a un pino na Caeira. Tiña só 33 anos. Ánxel Casal, Camilo Díaz Baliño, Xaime Quintanilla, López Bouza e otros compañeiros de Rajoy Leloup naquel proxecto tan ilusionante do primeiro autogoberno galego da nosa historia serían tamén acribillados a balazos naquelas semanas de tanta barbarie, tanto terror e tanto sangue de xullo e agosto do 36.

NIN DÍA DE GALIZA MÁRTIR NIN REIVINDICACIÓN DE RAJOY LELOUP

Hai agora 82 anos, en 1942, a Irmandade Galega de Buenos Aires instauraba o 17 de agosto como Día da Galiza Mártir. A pesar de todas as iniciativas do BNG durante as últimas décadas para que o Parlamento galego institucionalizase oficialmente esa data como homenaxe ás máis de 5000 persoas executadas en Galiza entre 1936 e 1939, o PP negouse unha e outra vez a respaldar ese acto de xustiza con todas aquelas vítimas do fascismo. Esta é a dereita galega, unha dereita que desde a Transición até hoxe nunca reivindicou a figura de Enrique Rajoy Leloup, nunca, o que ilustra moi ben a ausencia do máis mínimo galeguismo político que teña a ver incluso cunha figura política como Rajoy Leloup, que nin era de esquerdas, nin militante do PG nin concelleiro da Frente Popular, só un demócrata, un autonomista convencido e unha persoa de profundas conviccións galeguistas. Que tristeza de dereita galega! 

Pola súa parte, Mariano Rajoy todo o que chegou a dicir publicamente de seu avó ao longo da súa longa carreira política foi que “Era un gallego de pura cepa, un gran enamorado de Galicia”. A verdade é que desde o seu pensamento político e coa súa traxectoria na dereita española resulta realmente moi difícil asumir o legado dun avó que nos anos trinta, cando toda a dereita vía como un perigo a autonomía galega, non dubidou en traballar arreo polo noso autogoberno con homes como Alexandre Bóveda e Castelao e con aquel Partido Galeguista que tiña nos seus principios a “Autodeterminación política de Galicia dentro da forma de goberno republicana”. Mágoa que hoxe non haxa na dereita galega ningún Rajoy Leloup para traballar co nacionalismo galego cando menos na reforma do actual Estatuto coa mesma coraxe política e defensa do país que demostrou o avó de Mariano Rajoy.

Sobre o regreso de Castelao: o que nunca se dixo

Bautista Álvarez, en Bonaval, entre dous policías / Xan Carballa

A autoridade política que decidiu o cambio do itinerario da comitiva fúnebre foi quen realmente provocou os graves incidentes que se produciron en Bonaval.

O 28 de xuño de 1984, hai agora corenta anos, os restos mortais de Castelao chegaban a Galiza no medio dunha  grande controversia política e duns graves incidentes que ninguén desexaba. Se aquel era o momento ou non do retorno de Castelao foi un debate que incluso enfrontou aos dous sectores do nacionalismo galego que tiñan presenza na vida política e institucional do país naquel momento: Esquerda Galega e o BNG. Se para Camilo Nogueira a traída dos restos de Castelao supoñía unha oportunidade para reivindicar a súa figura, a súa obra e o seu pensamento unha vez constituído o primeiro Parlamento galego en 1981, procurando que nese acto histórico ninguén se sentise “separado ou discriminado” e reclamando que no mesmo estivesen representadas “todas as institucións e todas as forzas políticas, sociais e económicas” -con esas palabras defendeu Nogueira a iniciativa na Cámara galega-, para o BNG aquela operación era unha auténtica farsa, que se levaba a cabo, ademais, xusto despois da expulsión da Cámara galega dos deputados Bautista Álvarez, Lois Diéguez e Claudio López Garrido. Tamén entre os galeguistas que foran amigos e compañeiros de Castelao no PG había as dúas visións: os que estaban a favor e en contra de traelo nese momento.

O certo é que se o que de verdade se pretendía era tributarlle a Castelao a homenaxe que o pobo galego lle debía, o que terían que facer as institucións autonómicas nos meses previos á data fixada para o seu retorno sería unha intensa campaña mediática e social sobre o que Castelao representou para a cultura galega e para a historia política de Galiza, co obxecto de que cando chegase o día do seu retorno houbese unha multitude de persoas entre o aeroporto de Lavacolla e Bonaval. Pero nada diso se fixo. De feito se algunha xente de Rianxo e do PCG non vai ao aeroporto e a militancia do BNG a Bonaval, ese día Castelao regresaría á súa patria sen ningún recibimento popular, agás o das autoridades que o esperaban. Non debe sorprender, pois, que os nacionalistas do BNG se sentiran na obriga moral de denunciar aquela operación política, expresando na propia rúa a súa indignación co proceder do Parlamento galego e da Xunta de Galicia. O propio Xosé Benito Abraira, que viña acompañando os restos de Castelao desde Buenos Aires e que era o último sobrevivente do círculo íntimo de Castelao no seu exilio, estando á súa beira desde o día que chegou a Montevideu até que se pecharon os seus ollos para sempre, díxonos aquela mesma noite nun inesquencíbel paseo desde a Praza do Toural ao Obradoiro: “Mire, Castelao estaría moi contento, porque o que el quería era ver o seu pobo en loita”.

UNHA LONGA ESPERA EN BONAVAL

Os militantes do BNG que nos achegamos aquela tarde a Compostela para recibir a Castelao fixémolo para honrar a súa figura, e si, tamén para protestar con pancartas diante das autoridades por levar a cabo o retorno daquela maneira, mais nunca tivemos a intención de que se producisen incidentes. Desde as 16.30 moitos e moitas nacionalistas fomos ocupando as dúas beiras da rúa Campo de san Domingos, situándonos detrás dos valos colocados pola policía local no acceso a san Domingos de Bonaval. Alí estivemos esperando o cadaleito de Castelao durante case catro horas, pois o avión chegou a Lavacolla ás 20.02, cun atraso de varias horas, xa que houbera unha ameaza de bomba no aeroporto de Madrid.

O que nunca se di é porqué se produciron finalmente aqueles enfrontamentos entre a policía e as persoas alí concentradas. O que sucedeu foi o seguinte: o que estaba previsto era que a comitiva fúnebre baixase pola rúa de San Roque e a rúa das Rodas até a Porta do Camiño e logo accedese a Bonaval pola rúa Campo de san Domingos, polo medio de toda a xente que ese día se achegara a Santiago desde todo o país. Para iso instalaran valos a un lado e a outro da rúa Campo de san Domingos ao longo de todo o percorrido, até as escaleiras de san Domingos de Bonaval. Pero no último momento cometeron a torpeza política de evitar o paso de Castelao polo medio do público e baixaron pola rúa Ramón María del Valle-Inclán, por onde hoxe está o Centro Galego de Arte Contemporánea. Iso, naturalmente, indignou aínda moito máis a todas as persoas que estabamos alí desde primeira hora da tarde. Con aquela decisión separaban a Castelao dos nacionalistas galegos alí congregados, entre os que se atopaban persoas como Manuel María, Saleta Goi ou Bautista Álvarez, que na Galiza da posguerra, en pleno franquismo, foron das primeiras persoas en defender o ideario político de Castelao, cando a súa figura estaba totalmente proscrita. Nin sequera nos deixaron darlle un aplauso a Castelao e emocionarnos ao seu paso. Os varios centos de persoas que esperabamos poder vivir ese momento acabamos correndo diante da policía e levando paus, mentres a fume de carozo metían o cadaleito de Castelao na igrexa de san Domingos de Bonaval.

A RESPONSABILIDADE POLÍTICA DAQUELA TRISTE XORNADA

Se alguén foi responsábel daquela triste xornada non foron, desde logo, os nacionalistas galegos do BNG. Fórono, en primeiro lugar, as institucións autonómicas por non facer absolutamente nada por tributarlle ese día a Castelao a homenaxe multitudinaria que el merecía ao regreso do exilio, no seu retorno á súa nación, á Galiza pola que tanto loitou e sufriu. Non houbo o máis mínimo interese en mobilizar á sociedade. E daqueles incidentes quen de verdade foi responsábel foi a autoridade política que decidiu que o féretro co corpo de Castelao non pasase finalmente polo medio de toda aquela xente que levaba varias horas esperando poder recibir co corazón emocionado os restos da figura política máis admirada do nacionalismo galego. Aquilo xa non era só unha farsa. Acabou sendo un secuestro de Castelao á súa chegada a Bonaval, diante dos nosos propios ollos, apartándoo fisicamente de todas aquelas persoas que tiñan a ver co seu ideario político e mesmo mallando sen compasión nos militantes nacionalistas que berraban “Galiza ceibe, poder popular!”. Algúns deles, como foi o caso de Bautista Álvarez, acabarían no hospital. Era difícil que nese escenario non houbese berros de indignación, intención de rebentar o cordón de seguridade e mesmo insultos. Aquilo era inadmisíbel. Os versos de Celso Emilio Ferreiro viñan de novo ás nosas cabezas: “Olla meu irmáu honrado / o que acontez con Daniel: / os que o tiñan desterrado / agora falan ben del”.

AS IMAXES DA XORNADA

Co que non contaban as autoridades é cun Alexandre Cribeiro ao fronte do centro de TVE en Galiza disposto a ofrecer en directo as imaxes de todo o que estaba a suceder e cunha Tereixa Navaza narrando a situación e lendo textos do Sempre en Galiza. O director da televisión española en Galiza sería cesado de inmediato no seu cargo e a xornalista condenada durante anos ao ostracismo desde ese momento. Afortunadamente aínda había outra cámara para facer as mellores fotos daquel día para a historia: a cámara fotográfica de Xan Carballa, daquela xornalista de A Nosa Terra. Aquelas fotografías conformaron precisamente unha magnífica exposición na pasada primavera no Museo de Pontevedra, coincidindo cos corenta anos da traída dos restos de Castelao, comisariada por Xosé Enrique Acuña, e da que se acaba de editar o catálogo. Calquera daquelas 52 fotos de Xan Carballa reflicte fielmente o contexto político no que se fixo o retorno e o escaso recibimento popular co que Galiza recibiu a Castelao. Nada a ver co enterro de Curros Enríquez na Coruña en 1908 ou co enterro de Castelao en Buenos Aires en 1950. Nunca na presidencia da Xunta de Galicia e do Parlamento galego houbo a intención de facer algo igual. O que realmente pretendían en 1984 non era enterrar en Bonaval o corpo de Castelao, senón enterrar todo o que significaba a súa figura política e todo o que representaba o exilio, evitando o fervor popular e a socialización do ideario nacionalista.

O BNG fixo o que tiña que facer: estar ese día en Compostela para recibir a Castelao e para reinvidicar con pancartas, con pegatinas e coas gargantas o seu pensamento político. Todo o que sucedeu á chegada dos restos de Castelao a Bonaval causouno a cegueira política e a falta de sensibilidade das autoridades que decidiron no último momento aillar a Castelao dos que levaban décadas defendendo os seus ideais e cargar violentemente sobre as persoas alí concentradas. Así o vivimos nós aquel día e así o contamos aquí.

 

 

  

 

O inmenso legado do profesor Beramendi

Foto E. Xerais

Nos primeiros días deste mes de xullo deixounos, de forma repentina, aos seus 83 anos, o profesor Justo Beramendi (Madrid, 1941-Santiago de Compostela, 2024). Aínda que eu nunca tiven relación académica ou amizade con el, máis aló dalgunha que outra conversa de café, era unha desas persoas das que un sente de verdade non ser amigo del de toda a vida, porque nada nos houbese gustado máis que vivir á beira do seu maxisterio intelectual e humano. Grande privilexio tiveron os que o trataron e aprenderon con el a amar o país, a coñecer a súa historia contemporánea e a traballar con ilusión por facer de Galiza unha nación consciente da súa personalidade, dona do seu futuro, próspera e moderna.

Despois de todo o que se dixo e escribiu tras a súa morte pouco se pode dicir, pero aínda menos despois do fermosísimo discurso que no seu día sobre a súa figura pronunciou na Casa da Matanza, no acto no que se lle entregou o “Pedrón de Ouro”, o xornalista Luís Álvarez Pousa, que tanto o tratou desde 1974, coincidindo os dous na súa chegada a Compostela, no traballo político-xornalístico do Colexio de Arquitectos e na fundación da revista Teima. Convídoos á lectura daquel texto, porque ninguén pode expresar mellor o que representa a figura de Justo Beramendi para a cultura galega e para Galiza (“Justo Beramendi, in memoriam. Risco e rebeldía”, Tempos Dixital, 03/07/2024).

Foi o arquitecto César Portela quen trouxo a Beramendi para Galiza, porque Beramendi era galego por decisión propia, e que galego! Abraza a nosa lingua de inmediato, faise militante do PSG que lidera Xosé Manuel Beiras, participa na creación do Museo do Pobo Galego e de publicacións como A Trabe de Ouro e Tempos Novos, remata os seus estudos de Historia na Universidade de Santiago anos despois de facer unha enxeñería industrial e inicia o seu inxente labor como investigador cunha tese de licenciatura sobre a figura de Vicente Risco, que prosegue coa súa tese de doutoramento sobre o nacionalismo galego no primeiro terzo do século XX. Xa como catedrático de Historia Contemporánea na USC, especializado na historia dos nacionalismos e das ideoloxías, emprende a gran empresa intelectual da súa vida: o estudo da historia do galeguismo político, ao que dedica varias décadas de traballo e que culmina con esa obra monumental que é De Provincia a Nación (Xerais, 2007), que vén ser algo así como o que significou para o coñecemento das nosas letras a Historia da Literatura Galega de don Ricardo Carvalho Calero.

As persoas que na segunda metade dos anos setenta comezamos a descubrir que tiñamos un país do que apenas sabiamos nada, pouco máis tiñamos que media ducia de libros para saciar a nosa curiosidade polo pasado histórico de Galiza. Á marxe do Sempre en Galiza de Castelao na edición de Akal, venme agora á memoria Los Gallegos, un volume publicado en 1976 por Ediciones Istmo, que dirixía José Antonio Llardent, un libriño de Ramón de Valenzuela (Historia do galeguismo político, Akal, 1976), O Estatuto galego (Edicións do Rueiro, 1975), de Xosé Vilas Nogueira, a Historia de Galicia que editou a Fronte Cultural da AN-PG en 1979, que tivo un éxito extraordinario, e xa en 1981 o libro Historia de Galicia. IV Edade Contemporánea, de Xosé Ramón Barreiro Fernández. A eses títulos podemos engadir tamén Unha ducia de galegos (Galaxia, 1976), de Víctor F. Freixanes. Até ben entrada a década dos oitenta ou comezos dos noventa realmente estivemos moi orfos de bibliografía sobre o noso pasado histórico, pois tampouco estaba ao alcance de calquera persoa a obra de Benito Vicetto, Manuel Murguía ou Vicente Risco. 

Sobre a historia contemporánea de Galiza abriu o camiño o profesor Barreiro Fernández, e fíxoo ademais comezando pola revolución de 1846 e a primeira xeración galeguista (El levantamiento de 1846 y el nacimiento del galleguismo (Pico Sacro, 1977). Mais quen de verdade profundizou na historia do galeguismo político en toda a súa dimensión organizativa, social, política, ideolóxica e sociopolítica foi o profesor Beramendi. É a el a quen lle debemos a primeira investigación sistemática e o maior estudo que se fixo do que é a corrente de pensamento e de acción política a prol do país que vai desde 1840 aos nosos días e que coñecemos como provincialismo e rexionalismo e xa como nacionalismo galego desde 1916. 

Justo Beramendi exerceu a investigación e a docencia cunha entrega admirábel, formando a varias xeracións de investigadores, impulsando o coñecemento histórico de Galiza e primando sempre por riba da súa propia ideoloxía de home comprometido coa democracia, co progreso e coa nación galega o seu rigor científico como historiador. Consciente de que o intelectual tamén debe construír a sociedade, nunca se negou a colaborar en todo o que fora a divulgación social da historia e a análise do acontecer político, organizando e coordinando congresos, entregándonos libros como O nacionalismo galego, en colaboración con Núñez Seixas, (Edicións A Nosa Terra, 1995), ou publicando mensualmente a súa crónica política en Tempos Novos. Hoxe a figura de Beramendi é un referente fundamental dentro e fóra de Galiza no estudo da cuestión nacional, dos nacionalismos e das ideoloxías contemporáneas. 

O día que soubemos da súa morte invadeunos unha enorme tristeza, porque tivemos a certeza de que nos acababa de deixar o Manuel Murguía do noso tempo. Aquel día non deixamos de lamentar o pouco que o tratamos co moito que tiñamos que aprender del, do seu saber académico e intelectual e do seu exemplo como galego por vontade propia e como home bo e xeneroso. O seu legado é certamente inmenso e é parte xa da historia máis luminosa do noso país. Foi un verdadeiro mestre en toda a dimensión da palabra.

A Universidade Popular de Ortigueira

José Luís Sampedro foi un dos intelectuais que participou naquela escola de verán que houbo en Ortigueira entre 1989 e 1991.

  José Luís Sampedro, co autor deste artigo e outros amigos en Torre de Lama, nas Ribeiras do Sor / Aurichu Pereira

En 1978 nace o Festival Internacional do Mundo Celta de Ortigueira, da man de Xabier Garrote e da Escola de Gaitas de Ortigueira. O éxito de asistencia é rotundo: milleiros de persoas achéganse á vila de santa Marta de Ortigueira procedentes de todos os puntos da xeografía galega e de fóra. Na segunda edición asistimos ao nacemento de Milladoiro, que realiza aí a súa primeira actuación. Cada ano o cartel é mellor que o anterior e a asistencia desborda todas as previsións. Mais hai un momento en que circunstancias alleas aos organizadores fan que o Festival entre en crise. En 1987 celébrase a última edición desta primeira etapa.

Ese mesmo ano coincide coas eleccións municipais e, tras a renovación da Corporación, desde a oposición, defendemos que o concello se faga cargo da organización do Festival. A iniciativa non prospera, porque o grupo de goberno, do Partido Popular, non aposta pola continuidade do evento. E é nese contexto de absoluto baleiro cultural no que en 1989, a partir dunha moción do BNG, nace a Universidade Popular de Ortigueira, non para substituír ao Festival do Mundo Celta, senón como unha iniciativa diferente e novidosa, como un espazo para o coñecemento e o debate, no que puidesen participar todas as grandes personalidades da cultura galega e todas as persoas que o desexasen, sen matrícula previa, e no que non van faltar, iso sí, actuacións musicais, teatro, audiovisuais, cursos de artes plásticas, rutas polo territorio e actividades deportivas. De feito o primeiro ano contamos coa actuación de Milladoiro, que regresa a Ortigueira, esa vez dentro da programación da Universidade Popular.

UN FORO ABERTO, PLURAL E PARTICIPATIVO

Aínda que organizada desde o concello, procurouse un Comité Organizador no que estivese representada a pluralidade da Corporación e incluso varias persoas alleas á institución municipal, como era o caso de Xoán Xosé Fernández Abella, Obdulia Dopico, Mercedes Vierna ou Mari Cruz Sabio. Naquel Comité Organizador non podo esquecer aquí que unha das persoas máis entusiastas foi a amiga Charo Suárez, que tan agradábel nos fixo sempre o traballo. A mesma diversidade política que había na organización procurouse no programa. Talvez non houbera nunca na Galiza do posfranquismo un evento cultural tan diverso e tan representativo de todas as tendencias políticas e ideolóxicas que había nese momento no mundo intelectual galego e na propia sociedade. Non esquecerei que cando fomos solicitarlle a colaboración da Deputación da Coruña a José Manuel Romay Beccaría, que daquela era o Presidente da institución provincial, ao ver o programa, exclamou: “Pero isto que é, un popurrí?”. O mesmísimo Manuel Fraga, entón Presidente da Xunta, tamén fora convidado a pronunciar unha conferencia sobre a figura de Alfredo Brañas, que finalmente substituíu por unha intervención no acto de clausura. Pero alí estivo. Igual que estiveron Salvador Fernández Moreda, Bonifacio Borreiros e Romay Beccaría, este último para dar unha conferencia.

TODA A INTELECTUALIDADE GALEGA

Pola Universidade Popular de Ortigueira pasaron para pronunciar a lección inaugural tres personalidades de grande relevancia: Xosé Ramón Barreiro Fernández, José Luís Sampedro e Manuel Sánchez Salorio. A lista de conferenciantes convidados foi tamén de luxo: figuras históricas do galeguismo como Xosé Filgueira Valverde, Ramón Piñeiro, Francisco Fernández del Riego, Isaac Díaz Pardo, Manuel Beiras García ou Emilio González López; economistas como Xosé Manuel Beiras, Camilo Nogueira, Ramón López-Suevos, Claudio López Garrido, María do Carme García Negro, Ceferino Díaz, Albino Prada, José María Rioboo ou Xulio Pardellas; historiadores, ademais de Xosé Ramón Barreiro, como Xusto Beramendi, Francisco Carballo, Ramón Villares, Felipe Senén, Carlos Sixirei, Encarna Otero ou Anselmo López Carreira; figuras destacadas do estudo da literatura como Pilar Vázquez Cuesta, Francisco Rodríguez, Xesús Alonso Montero, María Xosé Queizán, Pilar García Negro, Xosé Ramón Pena, Benito Varela Jácome, Carlos Baliñas, Xosé María Dobarro, Roberto Salgueiro ou Enrique Pajón Mecloy; especialistas en temas do mar e do campo como Ricardo Pérez Queiruga, Eloi Villada Legaspi, Hixinio Mougán, Manuel Vierna, Carlos del Álamo ou os conselleiros do Goberno bipartito Xosé Henrique Rodríguez Peña e Francisco Sineiro; os biólogos Carlos Vales, Xoán Rodríguez Silvar e Fernando Nieto, o arquitecto César Portela, o pintor Alberto Carpo, xornalistas ou profesores de xornalismo como Gustavo Luca de Tena, Margarita Ledo Andión, Rosa Cal, Gabriela Obregon, Luís Celeiro, Javier Casqueiro ou Ana Liste, algunhas destas persoas profesores e profesoras das universidades de Santiago, da Coruña, da Complutense, de Barcelona, de Nova York ou de Rennes.

Entre os poetas que foron convidados a participar e a recitar os seus versos na Universidade Popular estaban as voces máis representativas nese momento da poesía galega contemporánea, desde a primeira xeración da posguerra á xeración dos 80: Manuel María, Uxío Novoneyra, Bernardino Graña, Antón Avilés de Taramancos, Salvador García-Bodaño, Miguel Anxo Fernán-Vello, Ramiro Fonte, Xosé María Álvarez Cáccamo, Luísa Castro, Manuel Rivas, Cesáreo Sánchez Iglesias, Pilar Pallarés, Xesús Pisón ou Antón Dobao.

O PASADO HISTÓRICO-CULTURAL DE ORTIGUEIRA

Naquela Universidade Popular non podía faltar tampouco a atención ao pasado histórico-cultural das terras de Ortigueira, certamente moi rico. Unha das xornadas foi dedicada precisamente a eses temas, intervindo como ponentes Laureano Álvarez Martínez, Vicente Peña Saavedra, Ánxel Rosende, Emilio Ramil, María Luisa Meixide Pardo, Andrés Crespo ou Xosé Rodríguez Vilela. As súas ponencias ou comunicacións serían posteriormente recollidas nun caderno. Debo dicir aquí que así como a participación dos conferenciantes e dos poetas foi contemplada economicamente como ninguén o facía nese momento en todo o país, percibindo 40.000 pesetas por unha conferencia e 25.000 por un recital -desprazamento en taxi ou en avión, se for preciso, xantar ou cea e aloxamento á parte-, as persoas que interviron sobre a historia e a cultura local, aínda sendo merecedoras do mesmo trato pola súa altura intelectual e polo seu traballo, non recibiron unha soa peseta, algo que foi tremendamente inxusto. Un dos erros que cometemos.

Dentro dos actos dedicados ao patrimonio histórico-cultural e natural da comarca foron igualmente moi exitosos os audiovisuais de Luís Alonso Santiago, Álvaro Fernández Polo, Xacobo Castro, Tito Domínguez e Luís Diéguez, que achegaron ao público as imaxes do transcorrer histórico e social de Ortigueira, a evolución da comarca a través das súas edificacións ou a fauna e a flora do Ortegal. E tamén o fixeron sen percibir nada a cambio. Só o aplauso dos asistentes. Álvaro Fernández Polo encargouse, así mesmo, do deseño do cartel de cada unha das edicións.

Todas as conferencias, mesas redondas e presentacións de libros eran seguidas por un numeroso público, que na maioría dos casos abarrotaba o salón de actos do Concello. Entre aquel público fiel teño agora na memoria a David Foxo Salgueiro, Antonio Rivera Losada, Alfredo Torres Pajón, Xosé Buide, Federico Maciñeira, Moncho Barro e Laureano Álvarez, asistentes de luxo para o maior encontro cultural que se celebrou durante tres anos en Ortigueira, entre 1989 e 1991, non co propósito de convocar unha multitude de xente, senón de facer da Universidade Popular un foro aberto, plural e participativo, no que todos e todas tivésemos o privilexio de aprender e de escoitar a grandes personalidades da ciencia e da cultura.

RECUPERACIÓN DE FIGURAS ILUSTRES DE ORTIGUEIRA

Outra das nosas ideas foi reeditar cada ano en edición facsimilar unha obra dun autor ortegano para agasallar aos conferenciantes e divulgar entre o público asistente. Era, por outra parte, un xeito de comezar a recuperar figuras ilustres e libros importantes que estaban completamente no esquecemento. Foi así como editamos a obra poética completa de Ramón Armada Teixeiro (Da Terriña), a Geografía descriptiva de la Comarca de Ortigueira, de Julio Dávila, e San Andrés de Teixido, de Federico Maciñeira e Pardo de Lama.

UN ENCONTRO HISTÓRICO

Aquelas xornadas posibilitaron incluso que dúas figuras do galeguismo e do nacionalismo galego que vivían na mesma cidade desde había décadas mantiveran unha moi cordial conversa por primeira vez. O divorcio entre o piñeirismo e o nacionalismo chegara a tal extremo que nunca antes Ramón Piñeiro, residente en Xelmírez, 15-4º desde os anos cincuenta, e Encarna Otero, compostelana de nacimento e principal referente do BNG nesa cidade, se atoparan unha soa vez en Santiago para dialogar sobre o país ou sobre a súa historia. O encontro aconteceu en Ortigueira en 1989, ao remate do acto no que os dous abordaron o tema “O nacionalismo galego, desde as Irmandades da Fala á II República”. Tamén Piñeiro era a primeira vez que ía a san Andrés de Teixido.

JOSÉ LUÍS SAMPEDRO

De todas aquelas figuras que pasaron pola Universidade Popular de Ortigueira merece unha lembranza especial José Luís Sampedro, que por aquel tempo acababa de entrar na Real Academia Española e de publicar a novela La vieja sirena. A súa presenza naquelas terras do Ortegal durante varios días deixou en nós un inmenso ronsel de admiración e afecto, unha enorme pegada que xa comentamos con todo detalle nun traballo anterior, recollido no libro O pracer de reler. Pero daquela estancia en Ortigueira, nos primeiros días de agosto de 1990, Sampedro marcha tamén encantado, e así nolo expresa nunha carta que nos escribe ás poucas semanas desde o Hotel “Gran Sol” de Alicante: “De veras, Ortigueira me ha dado mucho y a todos os estoy agradecido. Incluso la voy a meter, indirectamente, en mi próxima novela. Cada hora allí fue muy importante, ¡que más voy a decir!”.

Efectivamente, a novela Real Sitio, que transcorre en Aranjuez, posúe varios personaxes vencellados ás terras de Ortigueira, entre eles un personaxe principal, o Aposentador Maior do rei Carlos IV, ademais de facer continuas referencias á paisaxe do Ortegal, ao laranxo hermafrodita do Pazo de Brandaliz ou ao cura-reloxeiro de Ladrido, Francisco Xavier Méndez Neira. Tal foi o impacto que deixou nel a ría de Ortigueira ao subir e baixar a marea, que el observaba cada día desde o Hotel “Santa Marta” no que se aloxaba, que cando na última entrevista que lle fai Iñaki Gabilondo lle pregunta como lle gustaría morrer, José Luís resposta:

“En Ortigueira yo contemplaba el llegar de un río al mar. El río llegaba lentamente, porque ya era el final de su curso, en la parte llana, y me imagino que llegado un momento, las aguas del río, que son dulces, se extrañan de empezar a sentirse saladas, y entonces se sienten un poco distintas y por una parte les alegra, les anima y siguen adelante. Y cuando se dan cuenta ya son el océano, ya no son el río. Eso es a lo que yo aspiro, a no darme cuenta y de repente dejar de ser río”.

Así desexaba que fose o seu final José Luís Sampedro, como a entrada das augas do río Maior na ría de Ortigueira. Tamén esa fermosísima imaxe que o acompañou durante moitos anos até os seus últimos días foi posíbel grazas a aquela Universidade Popular de Ortigueira. Só por lembrar iso xa tiñamos que escribir este artigo.

O outro gran logro político de Ana Pontón

Mitin do Bng na Coruña. Xuño 2024

Só unha persoa que mira máis para o futuro que para o pasado podía tender pontes humanas para volver a facer do BNG a casa común de todas as persoas que acreditan no noso porvir como nación galega.

Non nos enganemos: detrás do terceiro posto no que figura o BNG nestas eleccións europeas na coalición electoral Agora Repúblicas (até agora ocupaba o quinto lugar) están os resultados electorais das pasadas eleccións galegas, onde o BNG case consegue medio millón de votos. E iso sen infravalorar para nada o inxente traballo de Ana Miranda no Parlamento Europeo todos estes últimos anos, continuando alí o importante labor que xa desempeñou Camilo Nogueira entre 1999 e 2004 e que agora vai poder proseguir os próximos cinco anos, exercendo como eurodeputada desde o primeiro día grazas á posición política que neste momento ocupa o BNG no escenario estatal. Existir no mundo por nós mesmos, con representación propia, coa nosa propia forza, foi un obxectivo político e unha loita constante do nacionalismo galego ao longo de toda a súa historia. Máis aínda desde que o Estado español está na Unión Europea.

En política non sempre é doado ter unha idea clara de todo o que acontece cada día ou de cal é a mellor estratexia en cada momento. Das poucas certezas que nós temos en política, e que inquebrantabelmente abrazamos desde 1977, eu destacaría dúas: a primeira, que calquera país, e máis aínda un país como Galiza, precisa forzas políticas propias, e a segunda, que todo o que nos axude a existirmos como pobo, na propia Galiza, mais tamén en Europa e no mundo, é algo que sempre fortalecerá o sistema político galego, que existe porque houbo unhas Irmandades da Fala e un Partido Galeguista que traballaron arreo para dotar a Galiza dun marco político de seu, propio, de país. E o escano de Ana Miranda no Parlamento Europeo, igual que o de Néstor Rego no Congreso ou o de Carme da Silva no Senado, ademais de ser unha palanca ao servizo do país, contribúen decisivamente a existirmos como pobo galego nesas outras institucións españolas e europeas, a darlle visibilidade a Galiza na comunidade internacional, a aparecermos no exterior como nación galega, e o que é máis importante, a sentirnos un pobo con identidade propia, con voz e con dereitos. Isto hoxe só o pode garantir a representación política e institucional do BNG.

Cada xeración ten dereito a protagonizar o seu tempo político, a explorar diferentes estratexias para defender o país, incluso a equivocarse. E a xeración de Ana Pontón e as xeracións posteriores á súa teñen dereito a transitar este tempo con outras formas e outras dinámicas comunicativas, sociais e humanas que ao mellor non sempre son comprendidas por toda a militancia, pero que si están a demostrar que son útiles para construír país, para agrandar a base social e electoral do nacionalismo galego e para facer do BNG a única alternativa política de futuro para Galiza. Que fora unha muller e unha persoa que non viña precisamente da elite intelectual do nacionalismo galego a que ao final conseguiu reconstruír a unidade do nacionalismo e situalo onde nunca antes estivo en toda a súa historia, creo que é para admirar a Ana Pontón como antes o fixemos con outras figuras históricas do nacionalismo contemporáneo. Ana Pontón demostrou e demostra cada día ser unha grandísima personalidade política, á que nada do humano lle é alleo.

Despois da ruptura de Amio e dos tempos duros e convulsos que vivimos nos anos seguintes, só unha persoa que mira máis para o futuro que para o pasado e que posúe unha extraordinaria grandeza humana e unha grande altura política podía tender pontes para volver a facer do BNG a casa común de todas as persoas que aman a Galiza e que acreditan no noso porvir como nación. E estou seguro que Ana Pontón obra así, desa maneira, porque está a pensar nas xeracións que veñen dos anos sesenta e setenta, nas xeracións posteriores e nas que aínda virán despois de nós.

Os xestos que Ana Pontón fixo desde que asumiu a Portavocía Nacional do BNG co conxunto da sociedade galega, nacionalista, galeguista e demócrata, e con aqueles e aquelas que nun determinado momento se marcharan ou distanciaran da organización política fundada no Frontón de Riazor en 1982 -acontecemento histórico no que tamén participaran moitas desas persoas-, eses xestos fixeron que hoxe, de novo, o nacionalismo galego estea unido arredor dunha sigla política, teña unha importantísima base social e electoral detrás de si e sexa a esperanza para un cambio político en Galiza, que si ou si terá que producirse. Non somos quen de imaxinar que outra persoa neste momento histórico podería obrar como obrou Ana Pontón. Iso demostra que é unha grandísima figura política.

Ninguén abrazou con máis emoción e con maior cariño a Antón Vilar Ponte que o propio Castelao cando o fundador das Irmandades da Fala regresou ás filas do nacionalismo galego despois da experiencia de ORGA. Ninguén fixo tanto por recuperar para a lingua galega e para o galeguismo cultural a Álvaro Cunqueiro tras os avatares do 36 que don Paco del Riego, o seu vello amigo, sen facerlle nunca o máis mínimo reproche. A ninguén escoitei falar con tanto aprecio persoal e respecto intelectual de don Vicente Risco ou de Filgueira Valverde que ao poeta Manuel María. Esa grandeza humana sempre me pareceu o máis admirábel desas figuras que tanto admiramos pola súa personalidade e pola súa obra. E esas son tamén as leccións que toda persoa que lle quere a este país debería ter moi presente no seu proceder persoal e político. Por iso eu estou moi orgulloso de Ana Pontón, porque aínda que ela non se criou no colo de don Ramón Otero Pedrayo soubo e sabe situar sempre o país por riba e por diante de todo. Deu bo exemplo diso nos catro últimos procesos electorais.