A ausencia do exilio: outro déficit da Transición

Foto: Durante a posguerra moitos autores puideron publicar determinados libros só grazas ao exilio

Nin sequera tivemos o xesto de reclamar para os superviventes do 36 un papel simbólico na preautonomía galega e de facer así unha mínima reparación política e moral con todas aquelas persoas.

Coa perspectiva que dá o tempo, hoxe somos máis conscientes de que nin as persoas exiliadas despois do 36 nin as vítimas do franquismo en xeral tiveron o máis mínimo recoñecemento e a presenza que en xustiza merecían durante o período da Transición en Galiza. Foi outro déficit dese momento político tan decisivo para a construción dun réxime verdadeiramente democrático, outro máis e dos máis graves, polo que tivo de grande inxustiza con tantísimas persoas que o deron ou que o perderon todo –en moitos casos tamén a vida- polas súas ideas e polo seu compromiso coa democracia e con Galiza. Poderiamos dicir incluso que iso foi máis grave que a falta de apoio electoral nas eleccións xerais do 77 ás forzas políticas que loitaran contra da ditadura, porque estamos falando de homes e de mulleres que nunca máis puideron regresar ao seu país e abrazar á súa xente e aos seus amigos –como foi o caso do propio Castelao- ou de milleiros de persoas que sufriron aquí a barbarie e a represión máis brutal naquel verán do 36, ou que lograron fuxir do terror para acabar logo en campos de concentración e en moitos casos morrer alí, mentres outros con máis sorte iniciaban un longo exilio. 

Centrándonos xa no exilio galego hai que recoñecer que na Transición todas as organizacións políticas, todas, e é triste dicilo, priorizaron máis o protagonismo das súas siglas naquel novo escenario político que o que nos xogabamos como país nese momento e cara ao futuro. Non aprenderamos nada do nacionalismo galego durante a II República, que renunciou a ter un papel máis protagonista como partido ou a ser máis radical na cuestión nacional para así sumar e lograr o maior apoio político e social para o que era o seu obxectivo principal: a consecución do Estatuto. E o que máis precisaba o nacionalismo galego dos anos setenta, ademais dunha indespensábel unidade electoral, era aparecer perante a nosa sociedade como auténtico continuador do nacionalismo histórico, reivindicando os seus nomes e o seu inxente esforzo por dotar a Galiza de institucións propias. E lamentabelmente non se actuou así. O primeiro recoñecemento que tivo o exilio foi en forma de varios congresos 25 anos despois de finalizada a ditadura. Demasiado tarde.

UNHA REPARACIÓN MORAL E POLÍTICA E UNHA RECUPERACIÓN DO RELATO HISTÓRICO

En 1976-78 nin sequera tivemos o xesto de reclamar para os superviventes do 36 un papel testemuñal nos primeiros pasos da democracia e na preautonomía, que sería dalgún xeito unha reparación moral e política con aqueles homes e aquelas mulleres e unha forma de lembrarlle ao Goberno español, aos partidos de ámbito estatal e á sociedade galega no seu conxunto que Galiza tiña xa andado un treito do seu camiño cara ao autogoberno, que nós tiñamos un Estatuto de Autonomía aprobado en referendo o 28 de xuño de 1936 e posteriormente aprobado polas Cortes da República en México en 1945, un Estatuto que nos situaba no mesmo status político que Cataluña e Euskadi. A ausencia desa memoria histórica durante os anos da Transición nin foi xusta nin intelixente, porque ademais de non recoñecer o traballo daquelas outras xeracións nos anos trinta e durante o longo exilio non axudou tampouco a construír no seo da sociedade galega o relato histórico dun país que aspiraba a continuar e culminar a obra política que o Partido Galeguista iniciara na II República e que, por suposto, non necesariamente pasaba por reclamar o Estatuto do 36.

Temos que lembrar que neses anos aínda están vivas moitas personalidades que xogaran un papel importante na etapa republicana e no exilio, persoas como Antón Alonso Ríos, Lois Tobío, Bibiano Fernández Osorio-Tafall, Luís Seoane, Rafael Dieste, Lorenzo Varela, María Casares, Luís Soto, Eduardo Blanco-Amor, María Amparo Alvajar López Jean, Xerardo Álvarez Gallego, Ramón Martínez López, Arturo Cuadrado, Ramón de Valenzuela, Elixio Fernández, Maruxa Mallo, Florencio Delgado Gurriarán ou Xosé Benito Abraira. Algunha destas persoas podería e debería representar o exilio na creación das primeiras institucións coas que ía contar Galiza tras a ditadura. Mais, quen aquí pensaba nesas figuras? Nos partidos maioritarios en Galiza había algúns personaxes con moita ambición política persoal, como era o caso de José Luis Meilán Gil ou de Pío Cabanillas. E no grupo de Galaxia, no denominado galeguismo do interior, o propio Ramón Piñeiro tamén se sentía moralmente obrigado a ser protagonista, a pesar de ser precisamente el a persoa que máis se opuxo á reconstrución do PG a partir dos anos sesenta, xusto cando máis necesario era.

OSORIO-TAFALL

Desde Galiza poucas máis persoas que Valentín Paz-Andrade e Isaac Díaz Pardo pensaron en alguén do exilio para encabezar o primeiro goberno preautonómico, para ter no noso país un Tarradellas galego. Eles dous si pensaron en Osorio-Tafall e o animaron para que aceptase ese papel. Recordemos que Osorio-Tafall fora membro do Seminario de Estudos Galegos, Alcalde de Pontevedra, Presidente da Asemblea de Municipios de Galicia que redactou e aprobou o Estatuto do 32 e Presidente do Comité Central da Autonomía que puxo en marcha o plebiscito do 28 de xuño do 36, sendo unha das persoas que o entregou nas Cortes. Iso sen contar a súa traxectoria como deputado nas Cortes Constituíntes e como home vinculado a Cruz Gallástegui e á Misión Biolóxica de Galicia, ou como membro do goberno de Casares Quiroga e de José Giral, profesor universitario en México, científico e alto funcionario das Nacións Unidas. Non era Castelao nin Alexandre Bóveda, pero poucos coma el estaban tan lexitimados para encabezar a transición da ditadura á democracia e os primeiros pasos da autonomía galega. Na súa figura tiñamos unha ponte coa experiencia histórica da II República.

Hoxe sabemos por Díaz Pardo que Adolfo Suárez -creo que asesorado por un funcionario da ONU -propúxolle a Osorio-Tafall que regresara do exilio para encabezar o primeiro goberno preautonómico galego, convite ao que el respostou coas seguintes palabras: “Cuando era muy joven y aún no estaba preparado fui llamado a importantes cargos de gobierno. Ahora con mi experiencia estaría preparado para asumir grandes responsabilidades. Pero después de cuarenta años fuera de mi patria no estoy legitimado para aceptarlos”.

Isaac Díaz Pardo sempre mantivo que se de verdade desde Galiza e desde as forzas políticas galegas se lle pedise ese compromiso, seguramente si tería aceptado. Mais é case seguro que os dirixentes galegos dos partidos da dereita nin sabían quen era Osorio-Tafall nin estaban, desde logo, polo labor de ceder o máis alto cargo institucional da preautonomía a un membro do exilio, e tamén é posíbel que naquel momento ao nacionalismo galego a proposta de Adolfo Suárez lle resultase indiferente ou unha manobra rexionalista máis do Estado colonial, como a propia autonomía. Pero é evidente que para o país non tivo o mesmo significado político que a autonomía galega nacera da man dunha personalidade como Osorio-Tafall a que finalmente o fixera con políticos como Antonio Rosón, José Quiroga Suárez e Xerardo Fernández Albor. Igual que sería simbolicamente moi diferente se nacera con figuras como Antón Alonso Ríos, Luís Seoane, Lois Tobío ou Ramón Martínez López encabezando o noso primeiro goberno autonómico.

Debemos recoñecelo: ninguén na política galega, nin nos partidos do poder nin da oposición, estivo á altura do que correspondía facer naquel momento a prol do recoñecemento do exilio galego, daquelas xeracións ás que incluso lles debiamos non só unha das páxinas máis luminosas da nosa historia, senón tamén a continuidade da cultura galega e de Galiza como nación nas terras doutros países e a condición de “nacionalidade histórica” coa que entramos no novo réxime democrático.

O nacionalismo galego na II República: unha lección de realismo político

Non deixamos de admirar a intelixencia e a flexibilidade política que demostrou o PG en toda a etapa republicana para conseguir un sistema político galego e institucións propias como país.

Cando abordamos o período histórico do nacionalismo galego que vai da creación das Irmandades da Fala en 1916 ao golpe de Estado do 36 teño a sensación de que sempre lle concedemos máis importancia á evolución e á dimensión ideolóxica daquel movemento que á súa práctica política no plano institucional. Todo o que ten a ver con manifestos, declaracións de principios, propostas programáticas e textos teóricos foi permanentemente obxecto de estudo polo nacionalismo que se reconstrúe a partir dos anos sesenta, non así a táctica do PG, a adecuación da súa alternativa ao marco que estabelecía a Constitución española de 1931 e a intelixencia política dos seus dirixentes para non desaproveitar ningunha oportunidade que puidese ser útil para o avance da loita pola consecución do autogoberno. Esa outra mirada sobre o nacionalismo galego na II República cremos que nunca mereceu a atención necesaria, a pesar de que constitúe unha lección de realismo político.

O LIBRO DE VILAS NOGUEIRA

Se no seu momento lésemos o libro O Estatuto Galego, de Xosé Vilas Nogueira (Edicións do Rueiro, 1977), coa debida atención, coa mente aberta á historia, situados nos anos trinta, e non desde unha posición antiautonomista dos anos setenta, dariamonos conta da flexibilidade e da habilidade política que demostrou o PG ao longo de toda a etapa republicana para colocar como primeiro obxectivo da súa acción política conseguir un sistema político galego e institucións propias como país. Lamentabelmente, creo que o libro de Vilas Nogueira non ocupou a nosa curiosidade intelectual como esa obra si merecía. O proceso histórico que se inicia co Anteproxecto de Estatuto de Autonomía de Galiza do Seminario de Estudos Galegos e que culmina co plebiscito do Estatuto de Autonomía de 36 –e que se analiza con detalle nese libro- é unha experiencia política que deberían coñecer todas as xeracións que viñeron despois, e tamén as actuais.

DA FEDERACIÓN DA IBERIA Á AUTODETERMINACIÓN

Fagamos memoria. En novembro de 1918 a Asemblea Nacionalista de Lugo aproba un Manifesto no que defende con rotundidade a “Federación da Iberia”. En maio de 1931 o SEG publica o Anteproxecto de Estatuto que elaboraran Ricardo Carvalho Calero e Loís Tobío, que se nutría tamén dun estudo de Alexandre Bóveda sobre o aspecto fiscal da autonomía. No seu artigo 1, o proxecto redactado polo SEG di que “Galiza é un Estado libre dentro da República Federal Española”. Algunhas semanas antes, nun mitin no Teatro García Barbón de Vigo, con motivo do 85º aniversario dos fusilamentos de Carral, Carvalho Calero reclama a República Federal. E Ramón Otero Pedrayo, nun artigo que publica en A Nosa Terra, escribe: “Hoxe todos se chaman federais e todos se chaman autonomistas. Nós seguimos a ser nazonalistas e isto quer dicir que o noso federalismo é o das nacións, non o das rexións administrativas”. Ese mesmo ano, o 5 e 6 de decembro, fúndase en Pontevedra o Partido Galeguista. Na súa declaración de principios políticos aparece por primeira vez a defensa do dereito de “Autodetermiñación política de Galicia dentro da forma de goberno republicana”, aínda que, como os dirixentes nacionalistas son moi conscientes de que a Constitución que está a punto de ser aprobada nas Cortes non vai nesa dirección, recollen tamén no programa do novo partido a “autonomía integral” con máximas facultades como “aspiración mínima e inmediata”.

O NACIONALISMO, EN TODOS OS DEBATES ESTATUTARIOS

Vexamos agora como desde esa posición política, desde eses principios políticos e programáticos, e só con dúas actas de deputado nas Cortes Constituíntes dun total de 47 representantes de Galiza (a de Castelao e a de Otero Pedrayo), o nacionalismo galego non só se vai implicar activamente desde o primeiro momento no longo proceso de elaboración e aprobación do Estatuto de Autonomía, senón que vai exercer de motor, non desaproveitando ningunha oportunidade que se lle presenta para o debate, convoque quen convoque, e tirando do resto dos partidos políticos cara a defensa do maior autogoberno posíbel.

Entre a data da proclamación da II República e a data da aprobación da Constitución de 1931 celébranse dúas importantes asembleas para debatir a cuestión estatutaria. O 4 de xuño, no Teatro Rosalía de Castro da Coruña, ten lugar a primeira Asemblea, convocada pola Federación Republicana Gallega. Ademais dos membros de ORGA/FRG, entre os que se atopan algunhas figuras procedentes das Irmandades da Fala (Antón Vilar Ponte, Lois Peña Novo, Manuel Lugrís Freire), están tamén presentes diversos persoeiros en representación de organizacións nacionalistas e galeguistas de todo o país e da emigración: Vicente Risco, Otero Pedrayo, Valentín Paz-Andrade, Castelao, Ramón Cabanillas, Lois Tobío, Filgueira Valverde, Alexandre Bóveda, Roberto Blanco Torres, Víctor Casas, Ramón Suárez Picallo, Antón Alonso Ríos, Manuel Banet Fontenla, Salvador Cabeza de León… O propio Alexandre Bóveda forma parte da mesa presidencial da Asemblea.

Os nacionalistas non só participan na reunión, senón que achegan á mesma o Anteproxecto de Estatuto de Autonomía de Galiza que meses antes elaborara o Seminario de Estudos Galegos, aínda que finalmente o único documento sobre o que traballará a Asemblea será o presentado pola FRG, que recollía igualmente a idea de República Federal (“Galicia es un Estado autónomo dentro de la República federal española”).

A inminencia das eleccións xerais do 28 de xuño aparcou de momento o debate. Unha vez constituídas as Cortes, créase en Madrid unha comisión parlamentaria baixo a presidencia de Emilio González López, que elabora un novo proxecto, que descarta xa a redacción do aprobado na asamblea anterior e que se somete a debate e votación nunha nova asemblea na cidade da Coruña o 25 de outubro, esta vez na Casa do Concello, aberta aos deputados e aos representantes municipais e das organización políticas. Trátase dun texto que xa se adapta ao marco da Constitución que será aprobada en decembro dese mesmo ano e que no momento de celebrarse a Asemblea da Coruña xa ten ditaminado o título primeiro, onde quedaba consagrado o réxime autonómico. Galiza, pois, pasa de ser un "Estado libre dentro de la República Federal española” (SEG) ou un “Estado autónomo dentro de la República federal española” (FRG) a unha “región autónoma dentro de la República española”.

O cambio é notorio, mais nin Alexandre Bóveda, nin Castelao nin Otero Pedrayo nin o resto dos representantes do nacionalismo deixaron de participar nesa Asemblea, xa claramente proautonomista. Otero Pedrayo, firme defensor da República Federal, dirá que é un primeiro paso no anceio de conseguir no futuro un maior status político para Galiza. Aínda así Casares Quiroga tratará de restarlle valor ao proxecto do Estatuto aprobado. Os nacionalistas son moi conscientes de que naquel contexto político non só non se podía acadar o proxecto de Estatuto do SEG ou o da primeira asamblea da Coruña, senón que a autonomía xa había que vela como unha consecución importante nun ambiente tan hostil e nunha sociedade con forzas tan temerosas a calquera cambio na estrutura do Estado, e así o valoraba A Nosa Terra.

O ESTATUTO DE AUTONOMÍA: O PRINCIPAL OBXECTIVO POLÍTICO DE BÓVEDA

Será despois da aprobación da Constitución española en decembro de 1931 e tras a parálise do traballo da comisión parlamentaria cando o Concello de Santiago, da man de Enrique Rajoy Leloup, retome o debate estatutario e leve a iniciativa política para redactar outro texto articulado. A primeira asamblea desta nova etapa terá lugar no paraninfo da Universidade o 3 de xullo de 1932. E de novo temos aí a Alexandre Bóveda e ao PG participando na elaboración do proxecto do Estatuto de Autonomía, que na súa redacción definitiva definirá a Galiza como “región autónoma en el Estado español, con arreglo a la Constitución de la República”. Foi todo o que se puido conseguir. O Estatut de Núria, que se aproba nas Cortes o 9 de setembro de 1932 despois de intensos debates, tampouco puido ir máis aló: “Catalunya es constitueix en regió autónoma dins de l´Estat espanyol, d´acord amb la Constitució de la República i el present Estatut”.

A aceptación das regras de xogo que marcaba a Constitución do 31 non levan en absoluto ao PG á renuncia dos seus principios políticos nin a deixar de loitar por unha República Federal. No programa electoral do PG de 1933 déixanno ben claro cando afirman que o Estatuto “non é tan bó como quixeran os galeguistas, porque non dá a Galicia tanta libertade como necesita para se gobernar a sí mesma; pero sirve para resolver moitos dos problemas graves que a nosa Terra ten planteados (…) Por isa razón os galeguistas ofreceron apoiar o Estatuto, sin renunciar a seguiren despois traballando pra que a Galicia lle sean reconocidos todos os dereitos que lle corresponden”.

O Estatuto de Autonomía do 36 (en realidade do 32) foi a todas luces un importante logro histórico, que como tal deberiamos reivindicar, e tamén como recoñecemento a todas aquelas persoas que tanto traballaron para facelo posíbel e que logo pagarían coas súas propias vidas, co exilio ou coa represión ese compromiso co seu país. Alexandre Bóveda, o primeiro. Nada nos resulta máis incomprensíbel e máis inxusto que a oposición que no seu momento exerceu a esa estratexia do PG a Sociedade Nazonalista Pondal, os arredistas que lideraba Álvaro de las Casas: “nos opusimos tenazmente a que el Partido Galleguista cayese, como cayó, en la ingenuidad de actuar de cómplice en un manejo más (…) Nosotros votaremos este o cualquier otro estatuto como mal menor, pero no perderemos ni un sólo minuto en defenderlo, ciertos, seguros, de que lo que se pretende con esta campaña es ahogar para siempre nuestra capacidad de rebeldía” (“Estatuto”, Máis, 1933).

A VISIÓN DO ESTATUTO DO 36 NOS ANOS 70

O mesmo de inxusta e incomprensíbel nos parece hoxe a valoración que no nacionalismo galego se facía na década dos setenta daquel Estatuto do 36. Sirvan como exemplo as palabras de Xosé Luís Méndez Ferrín cando fala de que o PG deixou de profesar os principios do nacionalismo e o seu conseguinte obxectivo de Autodeterminación: “non foi preciso máis que a legalidade española ofrecera unha regandixa por onde estraguer unha cativa, misérrima, insatisfactoria autonomía pra que os galeguistas abandonaran o principio da liberación nacional e aceitaran un apéndice constitucional rexionalista, o Estatuto de Autonomía” (“O nacionalismo cara ó futuro”, Teima, nº 32). Con miradas sobre a nosa historia máis recente como a que nese texto facía Méndez Ferrín quixemos construír o futuro, e así nos foi. E o máis grave é que aínda hoxe nos resistimos a repensar se foi acertada ou non a estratexia de autoexcluirse do proceso preautonómico. Talvez o historiador Francisco Carballo foi unha das poucas persoas que dixo o que había que dicir. Ante a pregunta que lle fan Santiago Pol e Xan Carballa no libro Conversas con Francisco Carballo (A Nosa Terra, 2002) sobre se visto co tempo a estratexia do nacionalismo nos anos setenta foi unha miga inxenua, resposta:

“Quizais si, sobretodo se o comparamos coa situación de 1931, cando o Partido Galeguista promovía unha Autonomía Integral nun Estado Federal. Perdérase a posibilidade na Constitución republicana do 31, porque saíu unha autonomía que non era federal, pero aceptárono. Explicaron a súa decisión e asumírono. Nós mantivémonos firmes, con menos flexibilidade. Estabamos na mesma postura ideolóxica pero fumos menos flexíbeis que o PG na República”.

Poucas persoas como Alexandre Bóveda eran tan firmes na idea da soberanía política de Galiza e ninguén coma el traballou tanto pola consecución do Estatuto de Autonomía. Desde o seu estudo fiscal para o proxecto do Seminario de Estudos Galegos na primavera de 1931 ao plebiscito do Estatuto o 28 de xuño do 1936, Bóveda, ademais da construción do Partido Galeguista, non tivo outro obxectivo político nin outra paixón que conseguir dotar a Galiza de institucións propias, de seu, aínda que non fosen as institucións plenamente soberanas que el como persoa nacionalista soñaba para a súa nación. E fíxoo sempre desde o realismo político que debe acompañar toda acción política para que esta non acabe sendo unha entrega estéril para a transformación da sociedade e do país que un ama.

Dime alguén, nun acto de sinceridade absoluta: “Foxo, odio os teus artigos, porque non fas máis que falar do Partido Galeguista!”. Eu, canto máis coñezo o que aqueles dirixentes nacionalistas fixeron, máis reflexiono sobre o momento da Transición e máis leccións aprendo para o presente. Ao mellor é que hai quen non ten nada que aprender.

De Castelao a Isaac Díaz Pardo

Dous nomes propios protagonizarán o ano 2025 en Galiza: Castelao, do que se cumpre o 75 aniversario da súa morte, e Isaac Díaz Pardo, o artista ao que a Real Academia Galega de Belas Artes lle dedica o Día das Artes Galegas.

Quedan xa entre nós moi poucas persoas que teñan memoria da morte de Castelao na cidade de Buenos Aires, nos seus días máis tristes do exilio, o 7 de xaneiro de 1950. Mortas todas as persoas que foron os seus irmáns do PG e que sobreviviron á barbarie do 36 –o último, don Paco del Riego-, só algunhas persoas que naqueles anos cincuenta eran adolescentes e vivían clandestinamente nas súas casas e na intimidade familiar o ideal do galeguismo político posibelmente garden aínda hoxe lembranza daquela triste noticia que tanto impacto causou nos corazóns de todos os que coñeceran en vida a Castelao. 

O 25 cabodano da súa morte xa foi moi diferente, a pesar de que o ditador seguía no Palacio do Pardo. Eu mesmo, que tiña 14 anos, lembro perfectamente o suplemento especial que o 5 de xaneiro dese ano lle dedicou El Ideal Gallego á efeméride, con artigos, entre outros, de Xosé Manuel Beiras, Francisco Rodríguez ou Xesús Alonso Montero. Foi seguramente o meu primeiro encontro con Castelao. Durante moitos anos conservei e relín aquel monográfico, que era tamén unha mostra dun momento en que a prensa galega estaba comprometida co país e coa loita pola democracia, non sei se por unha decidida vontade das propias empresas xornalísticas de contribuír ao autogoberno galego ou simplemente por unha adaptación aos novos tempos. 

Desde 1975 até hoxe a bibliografía sobre a figura de Castelao non fixo máis que medrar e medrar. Desde a biografía Castelao na luz e na sombra, de Valentín Paz-Andrade, publicada en 1982, até os tres volumes que lle dedicou á biografía de Castelao Miguel Anxo Seixas Seoane, hai un inmenso mar aberto de libros e de traballos. Mais, nin todas esas publicacións, nin o Congreso Castelao, celebrado en 1986, nin as varias exposicións que se fixeron da súa obra artística, nin as múltiples conferencias que se pronunciaron ao longo de todo o país nas últimas décadas, nada diso logrou que a sociedade galega no seu conxunto teña un coñecemento cabal de quen foi Castelao e do que a súa personalidade significou para Galiza. Por iso cremos que o 75 aniversario da súa morte pode ser unha oportunidade extraordinaria para facer o que aínda nunca se fixo. Por exemplo, nas últimas semanas soubemos que a directora de cine Ángeles Huerta comezou a rodar a película Antes de Nós. Será, sen dúbida algunha, unha magnífica iniciativa para achegar a un público moi amplo o primeiro Castelao. E imaxinamos que haberá moitas máis propostas, igualmente novidosas, ao longo de 2025, máis aló do ciclo de conferencias  que pode haber aquí e acolá. Como xa é habitual en todo o que ten a ver coa historia política de Galiza e das nosas grandes personalidades, a Xunta de Galicia non estará á altura desta importante efeméride. 

A outra figura que será obxecto de atención o próximo ano é Isaac Díaz Pardo, a quen a Real Academia Galega de Belas Artes decidiu dedicarlle o Día das Artes Galegas de 2025. Xa a profesora e actual alcaldesa de Santiago de Compostela, a nosa querida e admirada Goretti Sanmartín Rei, comentou esta feliz proposta nada máis producirse a noticia, cun artigo publicado neste mesmo diario (“Isaac Díaz Pardo, autor das Artes Galegas 2025”, Mundiario, 01/07/24). E pouco máis hai que dicir. 

Díaz Pardo é unha das personalidades que máis traballou por Galiza desde o seu galeguismo político e desde a cultura galega, poñendo en marcha, coa colaboración da súa compañeira Carmen Arias, Mimina, ou do seu grande amigo Luís Seoane, empresas culturais como a Fábrica de Porcelanas Magdalena, en Arxentina,  a Fábrica de Cerámica e Seminario Sargadelos, Cerámicas do Castro, Ediciós do Castro, o Laboratorio de Formas de Galicia, o Museu de Arte Galega Contemporánea Carlos Maside, as Galería Sargadelos como a da Rúa Nova de Santiago, o novo Seminario de Estudos Galegos ou o Instituto Galego da Información. E ademais de empresario, creador de factorías culturais, editor e escritor, Isaac Díaz Pardo foi un grandísimo artista como pintor de cabalete, ceramista e deseñador. A súa mente era a dun personaxe do Renacemento. Nunca un home foi tan grande nun corpo tan miúdo. E moi poucos intelectuais coma el tiveron a coraxe política de alzar a súa voz a través da palabra escrita cando as circunstancias o esixían. Por exemplo para denunciar a traída dos restos de Castelao.

De moi mozo o soño de Isaac era estudar Arquitectura, pero o asasinato de seu pai o 14 de agosto de 1936 deixou desfeita e arruinada a súa familia e tivo que conformarse con estudar Belas Artes. Malia iso Díaz Pardo, aínda sen título de arquitecto, acabou colaborando con Andrés Fernández-Albalat no deseño dos edificios dos seus proxectos, e o que é máis importante, acabou sendo en pleno franquismo o arquitecto dunha nova Galiza, orgullosa do seu, luminosa, con memoria do seu pasado, facendo do complexo industrial de Samoedo e Sargadelos un modelo de emprendemento patriótico, ao servizo do país, sen intencións de lucro, que lamentabelmente nos últimos anos da vida de Isaac acabou nas mans de negociantes sen escrúpulos, sen sensibilidade e sen ética, de xente sen a máis mínima lealdade ao proxecto do seu creador. En palabras do propio Isaac, ese foi “o máis importante e definitivo fracaso” da súa vida.

Para darnos conta do que foi capaz de erguer Isaac Díaz Pardo en Sada e en Cervo, da súa inmensa obra como empresario, reproducimos aquí un parágrafo dun folleto da súa autoría publicado en 1987 baixo o título Tradición e futuro:

“Trátase dun grupo de emprendementos que dan ocupación a unhas 250 persoas no que se integran dúas plantas que fabrican vaixelas e produtos ornamentais de porcelana dura, unha empresa de artes gráficas, unha editorial, dúas escolas de cerámica, un centro de investigación múltiple, un laboratorio e museo xeolóxico, un museo de arte contemporánea, outro de cerámica popular e moderna, talleres de cristal, metal e madeira, laboratorios fotográficos e audiovisuais, dous auditorios capaces para máis de duascentas persoas cada un, salas de proxección, salas de xuntas e seminarios, estudos individuais, centros de documentación, comedores, bares, salas de exposicións e cinco galerías de arte/librería de administración directa para divulgación da cultura galega e portuguesa, en Madrid, Barcelona, Santiago de Compostela, Castro de Samoedo e Sargadelos, nas que se levan realizado máis de dúas mil exposicións, actos culturais, presentación de libros, etc.”. 

Iso era o complexo industrial de Samoedo e Sargadelos baixo a dirección de Isaac, unha auténtica revolución no campo empresarial galego e na investigación, modernización e divulgación da cultura galega, que mesmo contemplaba escolas de cerámica para diversos grupos escolares das localidades onde estaban situadas as fábricas, pola que pasaban máis de mil nenos e nenas cada ano. 

De Castelao a Isaac Díaz Pardo -con Camilo Díaz Baliño como ponte entre as dúas figuras que proximamente serán homenaxeadas- hai un século da historia cultural e política deste país que ninguén debería ignorar, que temos a obriga moral de coñecer. Castelao e Isaac foron dous grandes construtores da Galiza contemporánea, un desde o nacionalismo galego e outro  -que se definía a si mesmo como un “conservador libertario, inconformista e descrido”- desde un galeguismo político comprometido permanentemente coa cultura galega, Castelao desde a militancia nas Irmandades da Fala e no Partido Galeguista durante a II República e logo desde o exilio en Buenos Aires, converténdose no principal símbolo do nacionalismo galego, e Díaz Pardo desde o compromiso coa memoria dos vencidos e desde dentro da Galiza que resistía baixo a lousa do franquismo, dando un exemplo admirábel de como a modernidade pode dialogar coa tradición e coas raíces e a empresa coa cultura. 

Velaí dous homes imprescindíbeis na historia contemporánea de Galiza, cada un coa súa traxectoria humana, intelectual e política, Castelao na primeira metade do século XX e Isaac Díaz Pardo na segunda. Coñecer a súa obra e admiralos é o menos que pode facer calquera persoa que lle queira a este país. 

As tres grandes contribucións do nacionalismo ao autogoberno de Galiza

A Lei de Bases supón o cambio programático máis profundo que experimenta o nacionalismo galego desde 1977 a 1987. / Mundiario

As “Bases Constitucionais”, a “Lei de Bases” e o “Estatuto de Nación” son os tres textos máis importantes que elaborou o nacionalismo galego desde a Transición até hoxe para dotar a Galiza de verdadeiros instrumentos de autogoberno.

En 1976, cando aínda non se aprobara a Lei para a Reforma Política de Adolfo Suárez, o Consello de Forzas Políticas Galegas, que integraba todos os partidos políticos nacionalistas galegos que había nese momento (a UPG, o PSG e o PGSD), encarga a Xosé Vilas Nogueira, Camilo Nogueira e Ramón López-Suevos a elaboración dunha alternativa de carácter soberanista e dun programa de goberno galego para un contexto de ruptura democrática. Aquelas Bases Constitucionais para a participación da Nación Galega nun Pacto Federal, que contemplaban tamén un programa de Medidas económicas para un Pacto Federal e de Goberno galego, son a mellor proba da capacidade intelectual e da responsabilidade política que xa naquela circunstancia histórica, ao remate da ditadura, posuía o nacionalismo galego para facer posíbel unha Galiza diferente. Nin o nacionalismo vasco nin o catalán tiñan un documento semellante ás Bases Constitucionais para as súas respectivas nacións.

Nesa ilusionante e complexa encrucillada, as forzas nacionalistas galegas aspiran, como non podía ser doutra maneira, a superar o Estatuto de Autonomía do 36. Imaxinan unha Galiza soberana dentro dun Estado Federal. O nacionalismo galego, programaticamente, tiña os deberes feitos para ese novo escenario político. Sabía o que quería e como había que construír as primeiras institucións do autogoberno do país. Ningunha outra organización política en todo o Estado dispoñía dunha alternativa tan traballada e con tal grado de concreción. 

Co que non contaban as forzas da oposición galega á ditadura era con que a Transición ía ser moi diferente.  A Lei para a Reforma Política, aprobada en referendo en decembro de 1976, as Eleccións Xerais de xuño de 1977 e a Constitución española de decembro de 1978 deixaron meridianamente claro que tras o franquismo non se ía producir ningunha ruptura, senón unha reforma pactada entre as principais forzas da oposición a nivel do Estado (o PSOE e o PCE) e os reformistas do franquismo que apostaban por un cambio de rumbo, todo iso, ademais, lexitimado polas urnas en dous referendos e en dúas convocatorias de eleccións xerais. Nese mesmo momento, as Bases Constitucionais quedaron  varadas como un barco no areal. Exactamente igual que o que lle sucedeu na II República ao anteproxecto de Estatuto do Seminario de Estudos Galegos. A Constitución de 1931 e a Constitución de 1978 non deixaron marxe para avanzar noutras posibilidades de autogoberno e de soberanía política.

A DEFENSA DA RUPTURA DEMOCRÁTICA EN SOLITARIO

A pesar diso e de obter só 22.771 votos nas eleccións do 77 (o 2,02%), o BN-PG seguiu a defender a ruptura democrática en solitario e a utilizar as Bases como alternativa fronte á autonomía e como lema principal nas manifestacións (“Estatuto nunca máis. Bases Constitucionais”), incluso coa preautonomía xa en marcha. O libro Problemática nacional e colonialismo. O caso galego (Edicións Xistral, 1978), dos profesores Francisco Rodríguez e López-Suevos, será unha obra fundamental nese período político para cuestionar e desacreditar a autonomía como solución e como resposta aos dereitos de Galiza como nación e para manter viva a estratexia antiautonomista no seo do nacionalismo galego: “os estatutos (…) non representan endexamais un paso adiante realista cara ao autogoberno”, din os seus autores. Como expresará tempo despois Lois Diéguez, un dos principais dirixentes da AN-PG, neses anos “Custa chegar a recoñecer que as Bases Constitucionais xa non son unha saída inmediata”. Contribuirán, iso si, á autoorganización e a consolidar un espazo propio dentro do sistema político galego, que non foi unha tarefa menor nin sen importancia para o país e para que o nacionalismo puidera chegar a ser o que hoxe é na sociedade galega e na historia contemporánea de Galiza. 

A EVOLUCIÓN PROGRAMÁTICA DO BNG

O Bloque Nacionalista Galego, fundado no Frontón de Riazor en setembro de 1982, tardaría tamén un certo tempo en adaptar as súas propostas programáticas ao novo escenario político. De feito, as organizacións que o integran desde a súa fundación, e que se presentan ás primeiras eleccións ao Parlamento galego como Bloque-PSG, fanno cun “programa de soberanía política”, como se a Constitución española e o Estatuto de Galiza non foran xa o marco no que institucionalmente había que actuar. Mesmo despois do golpe de Estado do 23-F, nas Eleccións Xerais do 82, a coalición Bloque-PSG preséntase a eses comicios afirmando que “Tamén sabemos, agora xa por experiencia, que no marco autonómico non teñen solución os problemas de Galicia (…) Aínda unha autonomía dotada de todo o contido que permite a Constitución, pola súa propia naturaleza, é incapaz de servir para resolver a nosa problemática, anque funcione óptimamente”. 

En 1985 o BNG presenta a Xosé Manuel Beiras como candidato ao Parlamento galego pola provincia da Coruña -aínda non como candidato á Presidencia da Xunta- e faino cun programa electoral que se inicia co seguinte balance: “Os catro primeiros anos de vixencia do Estatuto de Autonomía serviron para confirmar a tese de que a mera descentralización administrativa resulta ineficaz para dar solución aos problemas políticos, económicos e culturais do país, e de que as institucións criadas ao abeiro do mesmo non son máis que caricaturas de autogoberno”. Esa é a visión da autonomía que o BNG ten cando se vai iniciar a II Lexislatura do Parlamento galego.

LEI DE BASES

Malia a non acreditar na autonomía, co réxime do 78 absolutamente consolidado e diante dos problemas que sofre a sociedade galega e dunha Xunta de Galicia que nin sequera está a aproveitar as posibilidades que lle brinda o marco autonómico, nun exercicio de grande responsabilidade política e de preocupación polo futuro do país, e tamén -hai que dicilo- nun baño de realismo político (recordemos que o BNG neses anos só conta cun único deputado na Cámara galega e segue sen representación no Congreso), en setembro de 1987, algúns meses despois da Asemblea Nacional do Carballiño, a formación nacionalista rexistra no Parlamento galego unha Proposición de Lei coñecida co nome xenérico de Lei de Bases. A proposta representa un cambio radical a respecto do que o sector maioritario do nacionalismo galego viña defendendo desde 1977. Lembremos que só Camilo Nogueira apostara por participar activamente no proceso da construción da autonomía xa desde a Comisión dos 16, creada dez días despois da entrada en vigor da Constitución.

A Lei de Bases será publicada posteriormente nun caderno cunha introdución de Bautista Álvarez que ilustra perfectamente o cambio de táctica e a flexibilidade que nese momento experimenta o BNG en canto á maneira de formular propostas acordes á situación económica e social do país e ás competencias estatutarias. “Só a adecuada utilización do realismo político –di Bautista Álvarez nese texto introdutorio- (virtude por suposto revolucionaria), a intelixente combinación da táctica coa estratexia, permite harmonizar a procura de solucións inmediatas coa defensa de alternativas de maior alcance”. E engade: “para os salvadores virxinais, quizais represente a perda do pudor das requintadas esencias revolucionarias. Para estes un consello: máis vale actuar algunha vez de curandeiros que agardar pasivamente o elixir, para aplicalo no momento en que non queda Terra que salvar”.

Algúns dos instrumentos financeiros que contempla a Lei de Bases no seu Título I para a a reactivación económica e social de Galiza son os seguintes: a creación, mediante Lei, do Instituto Galego de Economía Pública, o Plan de Desenvolvimento Económico de Galiza cun horizonte de quince anos, a creación do Banco Público Galego e a reforma das vías de financiación da Comunidade Autónoma, cunha diferente distribución dos recursos estatais e coa incorporación de novos indicadores que ponderen acaídamente en función compensatoria o déficit existente de equipamentos e servizos mínimos, o nivel relativo de renda por habitante ou o acusado degrao de ruralismo e dispersión na estrutura de localización do hábitat galego.

Os 66 artigos da Proposición de Lei, que fora elaborada por un equipo de economistas, xuristas, políticos e técnicos nas diferentes áreas, constitúen un detallado programa de medidas urxentes encamiñadas a frear o proceso de destrución dos diferentes sectores da economía produtiva do país, procurando que esas medidas non sobardasen as restrinxidas competencias do Estatuto de Autonomía vixente. Esta importante iniciativa parlamentaria vai ser, ademais, a base do programa das Eleccións galegas de 1989, que marca igualmente un paso adiante cos diferentes programas electorais anteriores. 

TEXTO ARTICULADO DO ESTATUTO DE NACIÓN

En 2004, estando na oposición, o BNG impulsa a creación do Foro Novo Estatuto, coa finalidade de que elabore unha proposta dun estatuto á altura dos tempos actuais. Nos traballos de redacción, que contan con Pablo González Mariñas como principal redactor, colaboran unhas 60 persoas, a maioría profesores e profesoras das tres universidades e figuras do mundo intelectual non vencelladas organicamente ao nacionalismo. En febreiro de 2005 este foro presenta as Bases do Novo Estatuto, sobre as que o BNG elaborará posteriormente un texto articulado de Estatuto de Nación, que rexistra no Parlamento galego a fins dese ano, xa no inicio da lexislatura do Bipartito.

Anxo Quintana, entón vicepresidente da Xunta e portavoz nacional do BNG, defenderá unha e outra vez a necesidade de aprobar un novo estatuto como unha prioridade nacional, como unha cuestión de país, tendo como obxectivo principal a consecución dun texto de consenso entre as tres forzas políticas parlamentarias, coa idea de enfrontar xuntos como sociedade, como pobo galego, o referendo histórico dun estatuto ambicioso, que recoñecese a nosa realidade nacional, que nos dotase dun novo ámbito competencial e dun novo modelo de financiamento para termos máis benestar e outro lugar dentro do Estado español, no marco dun estado plurinacional.

O proxecto do BNG era un proxecto aberto ao debate, unha idea de modelo de país para presentarlle á sociedade e para construír cos outros grupos políticos ese novo estatuto, sen mínimos nin máximos innegociábeis. Constituída a comisión especial para a redacción do borrador do novo estatuto, esta prolongou o seu traballo ao longo de máis dun ano, resultando finalmente imposíbel o consenso debido ao bloqueo do PP. Nin sequera o Cumio de Monte Pío, onde participan Emilio Pérez Touriño, Anxo Quintana e Alberto Núñez Feixoo, resolve o desencontro. O líder do PPdeG preséntase a esa reunión cunha proposta que definía a Galiza como unha rexión, nin sequera como nacionalidade histórica, que é como figura no actual Estatuto, ou como realidade nacional, que é como se contempla no Estatuto de Andalucía. E ademais diso, o PP presentouse en Monte Pío cunha proposta de financiamento que a respecto da do BNG reducía en 500 millóns de euros anuais os ingresos de Galiza e en 150 millóns a respecto do sistema vixente. 

Recordemos que naquel momento político o PP estaba xa instalado na batalla contra a reforma do Estatuto de Cataluña –que é a orixe de todo o que sucedeu despois- e Núñez Feixoo preferiu actuar como un dirixente máis de Xénova que como líder dun partido galego. Un debate parlamentario en febreiro de 2007, no que participaron Touriño, Quintana e Feixoo, pechou aquela oportunidade histórica de reformar o Estatuto de Autonomía de 1980 pola que o nacionalismo galego traballara arreo dentro e fóra da Cámara galega. Era un capítulo máis das frustracións que levamos tendo como país. O que non foi posíbel con Núñez Feixoo talvez o sería con Antón Rosón, Fernández Albor ou Manuel Fraga. O PP de Núñez Feixoo e de Alfonso Rueda xa nin sequera era a dereita galega dos seus predecesores. 

Cómpre lembrar aquí que en 1983, desde o Goberno galego, Alianza Popular e a UCD promoveron a primeira reforma dun estatuto que se facía desde unha comunidade autónoma. Fora iniciativa de Carlos Mella, daquela vicepresidente para Asuntos Económicos e conselleiro de Economía, e pedía, entre outros cambios, un modelo de financiamento inspirado  no modelo de Alexandre Bóveda e semellante ao “cupo” vasco. As relacións de orde tributaria entre o Estado e Galiza pasarían a estar reguladas mediante o sistema de concerto económico, co obxecto de garantir como mínimo o custo efectivo dos servizos asumidos. Tratábase de recoller no Estatuto como competencias exclusivas da Comunidade Autónoma Galega aquelas coñecidas como competencias propias noutras nacionalidades históricas. 

A proposta de Mella incluía a xestión, liquidación, recadación e inspección de todos os tributos por parte dos servizos da Xunta, así como unha Comisión Mixta, paritaria, integrada por representantes do Estado e do Goberno galego para acordar a cuota. A Proposición de Lei a prol dunha financiación singular para Galiza a través dun concerto económico estaba asinada, ademais de por Carlos Mella, polo propio Presidente da Xunta, Xerardo Fernández Albor, e por deputados como Xosé Luís Barreiro, Manuel Iglesias Corral, Vázquez Portomeñe, Tomás Pérez Vidal,  Adolfo Abel Vilela ou Torres Colomer. A proposta de reforma do Estatuto aínda que foi aprobada, finalmente non chegou ás Cortes por mor do remate da lexislatura.

UN NOVO STATUS PARA A NACIÓN GALEGA

Desde 1983 a dereita galega nunca máis volveu ter a iniciativa e a coraxe política de promover ou apoiar ningunha outra reforma. Iso demostra o que de verdade lle preocupa o noso autogoberno ao PPdeG. Cremos que hoxe lle corresponde ao BNG que lidera Ana Pontón a responsabilidade de impulsar o novo status político da nación galega, acorde coas necesidades e cos tempos actuais e coa mirada posta no futuro de Galiza. Alfonso Rueda xa anunciou que a súa preocupación aquí e agora como Presidente da Xunta é encabezar a ofensiva do PP contra o acordo entre ERC e o PSC, non o autogoberno do país. Está claro que se non o fai o BNG, ninguén o vai facer. Non alcanzamos a ver neste momento político un paso máis importante e máis necesario para a defensa do noso autogoberno e da nosa autonomía financeira que unha proposta que sitúe de novo a Galiza como unha nación no Estado, na liña do que defendeu historicamente o nacionalismo galego, desde as Irmandades da Fala.