O inmenso legado do profesor Beramendi

Foto E. Xerais

Nos primeiros días deste mes de xullo deixounos, de forma repentina, aos seus 83 anos, o profesor Justo Beramendi (Madrid, 1941-Santiago de Compostela, 2024). Aínda que eu nunca tiven relación académica ou amizade con el, máis aló dalgunha que outra conversa de café, era unha desas persoas das que un sente de verdade non ser amigo del de toda a vida, porque nada nos houbese gustado máis que vivir á beira do seu maxisterio intelectual e humano. Grande privilexio tiveron os que o trataron e aprenderon con el a amar o país, a coñecer a súa historia contemporánea e a traballar con ilusión por facer de Galiza unha nación consciente da súa personalidade, dona do seu futuro, próspera e moderna.

Despois de todo o que se dixo e escribiu tras a súa morte pouco se pode dicir, pero aínda menos despois do fermosísimo discurso que no seu día sobre a súa figura pronunciou na Casa da Matanza, no acto no que se lle entregou o “Pedrón de Ouro”, o xornalista Luís Álvarez Pousa, que tanto o tratou desde 1974, coincidindo os dous na súa chegada a Compostela, no traballo político-xornalístico do Colexio de Arquitectos e na fundación da revista Teima. Convídoos á lectura daquel texto, porque ninguén pode expresar mellor o que representa a figura de Justo Beramendi para a cultura galega e para Galiza (“Justo Beramendi, in memoriam. Risco e rebeldía”, Tempos Dixital, 03/07/2024).

Foi o arquitecto César Portela quen trouxo a Beramendi para Galiza, porque Beramendi era galego por decisión propia, e que galego! Abraza a nosa lingua de inmediato, faise militante do PSG que lidera Xosé Manuel Beiras, participa na creación do Museo do Pobo Galego e de publicacións como A Trabe de Ouro e Tempos Novos, remata os seus estudos de Historia na Universidade de Santiago anos despois de facer unha enxeñería industrial e inicia o seu inxente labor como investigador cunha tese de licenciatura sobre a figura de Vicente Risco, que prosegue coa súa tese de doutoramento sobre o nacionalismo galego no primeiro terzo do século XX. Xa como catedrático de Historia Contemporánea na USC, especializado na historia dos nacionalismos e das ideoloxías, emprende a gran empresa intelectual da súa vida: o estudo da historia do galeguismo político, ao que dedica varias décadas de traballo e que culmina con esa obra monumental que é De Provincia a Nación (Xerais, 2007), que vén ser algo así como o que significou para o coñecemento das nosas letras a Historia da Literatura Galega de don Ricardo Carvalho Calero.

As persoas que na segunda metade dos anos setenta comezamos a descubrir que tiñamos un país do que apenas sabiamos nada, pouco máis tiñamos que media ducia de libros para saciar a nosa curiosidade polo pasado histórico de Galiza. Á marxe do Sempre en Galiza de Castelao na edición de Akal, venme agora á memoria Los Gallegos, un volume publicado en 1976 por Ediciones Istmo, que dirixía José Antonio Llardent, un libriño de Ramón de Valenzuela (Historia do galeguismo político, Akal, 1976), O Estatuto galego (Edicións do Rueiro, 1975), de Xosé Vilas Nogueira, a Historia de Galicia que editou a Fronte Cultural da AN-PG en 1979, que tivo un éxito extraordinario, e xa en 1981 o libro Historia de Galicia. IV Edade Contemporánea, de Xosé Ramón Barreiro Fernández. A eses títulos podemos engadir tamén Unha ducia de galegos (Galaxia, 1976), de Víctor F. Freixanes. Até ben entrada a década dos oitenta ou comezos dos noventa realmente estivemos moi orfos de bibliografía sobre o noso pasado histórico, pois tampouco estaba ao alcance de calquera persoa a obra de Benito Vicetto, Manuel Murguía ou Vicente Risco. 

Sobre a historia contemporánea de Galiza abriu o camiño o profesor Barreiro Fernández, e fíxoo ademais comezando pola revolución de 1846 e a primeira xeración galeguista (El levantamiento de 1846 y el nacimiento del galleguismo (Pico Sacro, 1977). Mais quen de verdade profundizou na historia do galeguismo político en toda a súa dimensión organizativa, social, política, ideolóxica e sociopolítica foi o profesor Beramendi. É a el a quen lle debemos a primeira investigación sistemática e o maior estudo que se fixo do que é a corrente de pensamento e de acción política a prol do país que vai desde 1840 aos nosos días e que coñecemos como provincialismo e rexionalismo e xa como nacionalismo galego desde 1916. 

Justo Beramendi exerceu a investigación e a docencia cunha entrega admirábel, formando a varias xeracións de investigadores, impulsando o coñecemento histórico de Galiza e primando sempre por riba da súa propia ideoloxía de home comprometido coa democracia, co progreso e coa nación galega o seu rigor científico como historiador. Consciente de que o intelectual tamén debe construír a sociedade, nunca se negou a colaborar en todo o que fora a divulgación social da historia e a análise do acontecer político, organizando e coordinando congresos, entregándonos libros como O nacionalismo galego, en colaboración con Núñez Seixas, (Edicións A Nosa Terra, 1995), ou publicando mensualmente a súa crónica política en Tempos Novos. Hoxe a figura de Beramendi é un referente fundamental dentro e fóra de Galiza no estudo da cuestión nacional, dos nacionalismos e das ideoloxías contemporáneas. 

O día que soubemos da súa morte invadeunos unha enorme tristeza, porque tivemos a certeza de que nos acababa de deixar o Manuel Murguía do noso tempo. Aquel día non deixamos de lamentar o pouco que o tratamos co moito que tiñamos que aprender del, do seu saber académico e intelectual e do seu exemplo como galego por vontade propia e como home bo e xeneroso. O seu legado é certamente inmenso e é parte xa da historia máis luminosa do noso país. Foi un verdadeiro mestre en toda a dimensión da palabra.

A Universidade Popular de Ortigueira

José Luís Sampedro foi un dos intelectuais que participou naquela escola de verán que houbo en Ortigueira entre 1989 e 1991.

  José Luís Sampedro, co autor deste artigo e outros amigos en Torre de Lama, nas Ribeiras do Sor / Aurichu Pereira

En 1978 nace o Festival Internacional do Mundo Celta de Ortigueira, da man de Xabier Garrote e da Escola de Gaitas de Ortigueira. O éxito de asistencia é rotundo: milleiros de persoas achéganse á vila de santa Marta de Ortigueira procedentes de todos os puntos da xeografía galega e de fóra. Na segunda edición asistimos ao nacemento de Milladoiro, que realiza aí a súa primeira actuación. Cada ano o cartel é mellor que o anterior e a asistencia desborda todas as previsións. Mais hai un momento en que circunstancias alleas aos organizadores fan que o Festival entre en crise. En 1987 celébrase a última edición desta primeira etapa.

Ese mesmo ano coincide coas eleccións municipais e, tras a renovación da Corporación, desde a oposición, defendemos que o concello se faga cargo da organización do Festival. A iniciativa non prospera, porque o grupo de goberno, do Partido Popular, non aposta pola continuidade do evento. E é nese contexto de absoluto baleiro cultural no que en 1989, a partir dunha moción do BNG, nace a Universidade Popular de Ortigueira, non para substituír ao Festival do Mundo Celta, senón como unha iniciativa diferente e novidosa, como un espazo para o coñecemento e o debate, no que puidesen participar todas as grandes personalidades da cultura galega e todas as persoas que o desexasen, sen matrícula previa, e no que non van faltar, iso sí, actuacións musicais, teatro, audiovisuais, cursos de artes plásticas, rutas polo territorio e actividades deportivas. De feito o primeiro ano contamos coa actuación de Milladoiro, que regresa a Ortigueira, esa vez dentro da programación da Universidade Popular.

UN FORO ABERTO, PLURAL E PARTICIPATIVO

Aínda que organizada desde o concello, procurouse un Comité Organizador no que estivese representada a pluralidade da Corporación e incluso varias persoas alleas á institución municipal, como era o caso de Xoán Xosé Fernández Abella, Obdulia Dopico, Mercedes Vierna ou Mari Cruz Sabio. Naquel Comité Organizador non podo esquecer aquí que unha das persoas máis entusiastas foi a amiga Charo Suárez, que tan agradábel nos fixo sempre o traballo. A mesma diversidade política que había na organización procurouse no programa. Talvez non houbera nunca na Galiza do posfranquismo un evento cultural tan diverso e tan representativo de todas as tendencias políticas e ideolóxicas que había nese momento no mundo intelectual galego e na propia sociedade. Non esquecerei que cando fomos solicitarlle a colaboración da Deputación da Coruña a José Manuel Romay Beccaría, que daquela era o Presidente da institución provincial, ao ver o programa, exclamou: “Pero isto que é, un popurrí?”. O mesmísimo Manuel Fraga, entón Presidente da Xunta, tamén fora convidado a pronunciar unha conferencia sobre a figura de Alfredo Brañas, que finalmente substituíu por unha intervención no acto de clausura. Pero alí estivo. Igual que estiveron Salvador Fernández Moreda, Bonifacio Borreiros e Romay Beccaría, este último para dar unha conferencia.

TODA A INTELECTUALIDADE GALEGA

Pola Universidade Popular de Ortigueira pasaron para pronunciar a lección inaugural tres personalidades de grande relevancia: Xosé Ramón Barreiro Fernández, José Luís Sampedro e Manuel Sánchez Salorio. A lista de conferenciantes convidados foi tamén de luxo: figuras históricas do galeguismo como Xosé Filgueira Valverde, Ramón Piñeiro, Francisco Fernández del Riego, Isaac Díaz Pardo, Manuel Beiras García ou Emilio González López; economistas como Xosé Manuel Beiras, Camilo Nogueira, Ramón López-Suevos, Claudio López Garrido, María do Carme García Negro, Ceferino Díaz, Albino Prada, José María Rioboo ou Xulio Pardellas; historiadores, ademais de Xosé Ramón Barreiro, como Xusto Beramendi, Francisco Carballo, Ramón Villares, Felipe Senén, Carlos Sixirei, Encarna Otero ou Anselmo López Carreira; figuras destacadas do estudo da literatura como Pilar Vázquez Cuesta, Francisco Rodríguez, Xesús Alonso Montero, María Xosé Queizán, Pilar García Negro, Xosé Ramón Pena, Benito Varela Jácome, Carlos Baliñas, Xosé María Dobarro, Roberto Salgueiro ou Enrique Pajón Mecloy; especialistas en temas do mar e do campo como Ricardo Pérez Queiruga, Eloi Villada Legaspi, Hixinio Mougán, Manuel Vierna, Carlos del Álamo ou os conselleiros do Goberno bipartito Xosé Henrique Rodríguez Peña e Francisco Sineiro; os biólogos Carlos Vales, Xoán Rodríguez Silvar e Fernando Nieto, o arquitecto César Portela, o pintor Alberto Carpo, xornalistas ou profesores de xornalismo como Gustavo Luca de Tena, Margarita Ledo Andión, Rosa Cal, Gabriela Obregon, Luís Celeiro, Javier Casqueiro ou Ana Liste, algunhas destas persoas profesores e profesoras das universidades de Santiago, da Coruña, da Complutense, de Barcelona, de Nova York ou de Rennes.

Entre os poetas que foron convidados a participar e a recitar os seus versos na Universidade Popular estaban as voces máis representativas nese momento da poesía galega contemporánea, desde a primeira xeración da posguerra á xeración dos 80: Manuel María, Uxío Novoneyra, Bernardino Graña, Antón Avilés de Taramancos, Salvador García-Bodaño, Miguel Anxo Fernán-Vello, Ramiro Fonte, Xosé María Álvarez Cáccamo, Luísa Castro, Manuel Rivas, Cesáreo Sánchez Iglesias, Pilar Pallarés, Xesús Pisón ou Antón Dobao.

O PASADO HISTÓRICO-CULTURAL DE ORTIGUEIRA

Naquela Universidade Popular non podía faltar tampouco a atención ao pasado histórico-cultural das terras de Ortigueira, certamente moi rico. Unha das xornadas foi dedicada precisamente a eses temas, intervindo como ponentes Laureano Álvarez Martínez, Vicente Peña Saavedra, Ánxel Rosende, Emilio Ramil, María Luisa Meixide Pardo, Andrés Crespo ou Xosé Rodríguez Vilela. As súas ponencias ou comunicacións serían posteriormente recollidas nun caderno. Debo dicir aquí que así como a participación dos conferenciantes e dos poetas foi contemplada economicamente como ninguén o facía nese momento en todo o país, percibindo 40.000 pesetas por unha conferencia e 25.000 por un recital -desprazamento en taxi ou en avión, se for preciso, xantar ou cea e aloxamento á parte-, as persoas que interviron sobre a historia e a cultura local, aínda sendo merecedoras do mesmo trato pola súa altura intelectual e polo seu traballo, non recibiron unha soa peseta, algo que foi tremendamente inxusto. Un dos erros que cometemos.

Dentro dos actos dedicados ao patrimonio histórico-cultural e natural da comarca foron igualmente moi exitosos os audiovisuais de Luís Alonso Santiago, Álvaro Fernández Polo, Xacobo Castro, Tito Domínguez e Luís Diéguez, que achegaron ao público as imaxes do transcorrer histórico e social de Ortigueira, a evolución da comarca a través das súas edificacións ou a fauna e a flora do Ortegal. E tamén o fixeron sen percibir nada a cambio. Só o aplauso dos asistentes. Álvaro Fernández Polo encargouse, así mesmo, do deseño do cartel de cada unha das edicións.

Todas as conferencias, mesas redondas e presentacións de libros eran seguidas por un numeroso público, que na maioría dos casos abarrotaba o salón de actos do Concello. Entre aquel público fiel teño agora na memoria a David Foxo Salgueiro, Antonio Rivera Losada, Alfredo Torres Pajón, Xosé Buide, Federico Maciñeira, Moncho Barro e Laureano Álvarez, asistentes de luxo para o maior encontro cultural que se celebrou durante tres anos en Ortigueira, entre 1989 e 1991, non co propósito de convocar unha multitude de xente, senón de facer da Universidade Popular un foro aberto, plural e participativo, no que todos e todas tivésemos o privilexio de aprender e de escoitar a grandes personalidades da ciencia e da cultura.

RECUPERACIÓN DE FIGURAS ILUSTRES DE ORTIGUEIRA

Outra das nosas ideas foi reeditar cada ano en edición facsimilar unha obra dun autor ortegano para agasallar aos conferenciantes e divulgar entre o público asistente. Era, por outra parte, un xeito de comezar a recuperar figuras ilustres e libros importantes que estaban completamente no esquecemento. Foi así como editamos a obra poética completa de Ramón Armada Teixeiro (Da Terriña), a Geografía descriptiva de la Comarca de Ortigueira, de Julio Dávila, e San Andrés de Teixido, de Federico Maciñeira e Pardo de Lama.

UN ENCONTRO HISTÓRICO

Aquelas xornadas posibilitaron incluso que dúas figuras do galeguismo e do nacionalismo galego que vivían na mesma cidade desde había décadas mantiveran unha moi cordial conversa por primeira vez. O divorcio entre o piñeirismo e o nacionalismo chegara a tal extremo que nunca antes Ramón Piñeiro, residente en Xelmírez, 15-4º desde os anos cincuenta, e Encarna Otero, compostelana de nacimento e principal referente do BNG nesa cidade, se atoparan unha soa vez en Santiago para dialogar sobre o país ou sobre a súa historia. O encontro aconteceu en Ortigueira en 1989, ao remate do acto no que os dous abordaron o tema “O nacionalismo galego, desde as Irmandades da Fala á II República”. Tamén Piñeiro era a primeira vez que ía a san Andrés de Teixido.

JOSÉ LUÍS SAMPEDRO

De todas aquelas figuras que pasaron pola Universidade Popular de Ortigueira merece unha lembranza especial José Luís Sampedro, que por aquel tempo acababa de entrar na Real Academia Española e de publicar a novela La vieja sirena. A súa presenza naquelas terras do Ortegal durante varios días deixou en nós un inmenso ronsel de admiración e afecto, unha enorme pegada que xa comentamos con todo detalle nun traballo anterior, recollido no libro O pracer de reler. Pero daquela estancia en Ortigueira, nos primeiros días de agosto de 1990, Sampedro marcha tamén encantado, e así nolo expresa nunha carta que nos escribe ás poucas semanas desde o Hotel “Gran Sol” de Alicante: “De veras, Ortigueira me ha dado mucho y a todos os estoy agradecido. Incluso la voy a meter, indirectamente, en mi próxima novela. Cada hora allí fue muy importante, ¡que más voy a decir!”.

Efectivamente, a novela Real Sitio, que transcorre en Aranjuez, posúe varios personaxes vencellados ás terras de Ortigueira, entre eles un personaxe principal, o Aposentador Maior do rei Carlos IV, ademais de facer continuas referencias á paisaxe do Ortegal, ao laranxo hermafrodita do Pazo de Brandaliz ou ao cura-reloxeiro de Ladrido, Francisco Xavier Méndez Neira. Tal foi o impacto que deixou nel a ría de Ortigueira ao subir e baixar a marea, que el observaba cada día desde o Hotel “Santa Marta” no que se aloxaba, que cando na última entrevista que lle fai Iñaki Gabilondo lle pregunta como lle gustaría morrer, José Luís resposta:

“En Ortigueira yo contemplaba el llegar de un río al mar. El río llegaba lentamente, porque ya era el final de su curso, en la parte llana, y me imagino que llegado un momento, las aguas del río, que son dulces, se extrañan de empezar a sentirse saladas, y entonces se sienten un poco distintas y por una parte les alegra, les anima y siguen adelante. Y cuando se dan cuenta ya son el océano, ya no son el río. Eso es a lo que yo aspiro, a no darme cuenta y de repente dejar de ser río”.

Así desexaba que fose o seu final José Luís Sampedro, como a entrada das augas do río Maior na ría de Ortigueira. Tamén esa fermosísima imaxe que o acompañou durante moitos anos até os seus últimos días foi posíbel grazas a aquela Universidade Popular de Ortigueira. Só por lembrar iso xa tiñamos que escribir este artigo.

O outro gran logro político de Ana Pontón

Mitin do Bng na Coruña. Xuño 2024

Só unha persoa que mira máis para o futuro que para o pasado podía tender pontes humanas para volver a facer do BNG a casa común de todas as persoas que acreditan no noso porvir como nación galega.

Non nos enganemos: detrás do terceiro posto no que figura o BNG nestas eleccións europeas na coalición electoral Agora Repúblicas (até agora ocupaba o quinto lugar) están os resultados electorais das pasadas eleccións galegas, onde o BNG case consegue medio millón de votos. E iso sen infravalorar para nada o inxente traballo de Ana Miranda no Parlamento Europeo todos estes últimos anos, continuando alí o importante labor que xa desempeñou Camilo Nogueira entre 1999 e 2004 e que agora vai poder proseguir os próximos cinco anos, exercendo como eurodeputada desde o primeiro día grazas á posición política que neste momento ocupa o BNG no escenario estatal. Existir no mundo por nós mesmos, con representación propia, coa nosa propia forza, foi un obxectivo político e unha loita constante do nacionalismo galego ao longo de toda a súa historia. Máis aínda desde que o Estado español está na Unión Europea.

En política non sempre é doado ter unha idea clara de todo o que acontece cada día ou de cal é a mellor estratexia en cada momento. Das poucas certezas que nós temos en política, e que inquebrantabelmente abrazamos desde 1977, eu destacaría dúas: a primeira, que calquera país, e máis aínda un país como Galiza, precisa forzas políticas propias, e a segunda, que todo o que nos axude a existirmos como pobo, na propia Galiza, mais tamén en Europa e no mundo, é algo que sempre fortalecerá o sistema político galego, que existe porque houbo unhas Irmandades da Fala e un Partido Galeguista que traballaron arreo para dotar a Galiza dun marco político de seu, propio, de país. E o escano de Ana Miranda no Parlamento Europeo, igual que o de Néstor Rego no Congreso ou o de Carme da Silva no Senado, ademais de ser unha palanca ao servizo do país, contribúen decisivamente a existirmos como pobo galego nesas outras institucións españolas e europeas, a darlle visibilidade a Galiza na comunidade internacional, a aparecermos no exterior como nación galega, e o que é máis importante, a sentirnos un pobo con identidade propia, con voz e con dereitos. Isto hoxe só o pode garantir a representación política e institucional do BNG.

Cada xeración ten dereito a protagonizar o seu tempo político, a explorar diferentes estratexias para defender o país, incluso a equivocarse. E a xeración de Ana Pontón e as xeracións posteriores á súa teñen dereito a transitar este tempo con outras formas e outras dinámicas comunicativas, sociais e humanas que ao mellor non sempre son comprendidas por toda a militancia, pero que si están a demostrar que son útiles para construír país, para agrandar a base social e electoral do nacionalismo galego e para facer do BNG a única alternativa política de futuro para Galiza. Que fora unha muller e unha persoa que non viña precisamente da elite intelectual do nacionalismo galego a que ao final conseguiu reconstruír a unidade do nacionalismo e situalo onde nunca antes estivo en toda a súa historia, creo que é para admirar a Ana Pontón como antes o fixemos con outras figuras históricas do nacionalismo contemporáneo. Ana Pontón demostrou e demostra cada día ser unha grandísima personalidade política, á que nada do humano lle é alleo.

Despois da ruptura de Amio e dos tempos duros e convulsos que vivimos nos anos seguintes, só unha persoa que mira máis para o futuro que para o pasado e que posúe unha extraordinaria grandeza humana e unha grande altura política podía tender pontes para volver a facer do BNG a casa común de todas as persoas que aman a Galiza e que acreditan no noso porvir como nación. E estou seguro que Ana Pontón obra así, desa maneira, porque está a pensar nas xeracións que veñen dos anos sesenta e setenta, nas xeracións posteriores e nas que aínda virán despois de nós.

Os xestos que Ana Pontón fixo desde que asumiu a Portavocía Nacional do BNG co conxunto da sociedade galega, nacionalista, galeguista e demócrata, e con aqueles e aquelas que nun determinado momento se marcharan ou distanciaran da organización política fundada no Frontón de Riazor en 1982 -acontecemento histórico no que tamén participaran moitas desas persoas-, eses xestos fixeron que hoxe, de novo, o nacionalismo galego estea unido arredor dunha sigla política, teña unha importantísima base social e electoral detrás de si e sexa a esperanza para un cambio político en Galiza, que si ou si terá que producirse. Non somos quen de imaxinar que outra persoa neste momento histórico podería obrar como obrou Ana Pontón. Iso demostra que é unha grandísima figura política.

Ninguén abrazou con máis emoción e con maior cariño a Antón Vilar Ponte que o propio Castelao cando o fundador das Irmandades da Fala regresou ás filas do nacionalismo galego despois da experiencia de ORGA. Ninguén fixo tanto por recuperar para a lingua galega e para o galeguismo cultural a Álvaro Cunqueiro tras os avatares do 36 que don Paco del Riego, o seu vello amigo, sen facerlle nunca o máis mínimo reproche. A ninguén escoitei falar con tanto aprecio persoal e respecto intelectual de don Vicente Risco ou de Filgueira Valverde que ao poeta Manuel María. Esa grandeza humana sempre me pareceu o máis admirábel desas figuras que tanto admiramos pola súa personalidade e pola súa obra. E esas son tamén as leccións que toda persoa que lle quere a este país debería ter moi presente no seu proceder persoal e político. Por iso eu estou moi orgulloso de Ana Pontón, porque aínda que ela non se criou no colo de don Ramón Otero Pedrayo soubo e sabe situar sempre o país por riba e por diante de todo. Deu bo exemplo diso nos catro últimos procesos electorais.

O poeta que nunca falaba dos seus versos

Profundo no sentir e altísimo no dicir, Luís Dopico deixounos unha obra poética extraordinaria, que só tras o seu suicidio puidemos descubrir e admirar.

“Ola, onte intentou suicidarse Luís e case o consegue. Está entubado e sedado. Di o médico que non cre que se recupere. Tivo cinco paradas cardiorespiratorias moi longas. Tomou unha caixa de somníferos e cortouse as veas”. Esta é a primeira das moitas mensaxes que Obdulia Dopico, Luli, me manda ao longo daqueles días de tanta tristeza, tan duros, tan amargos, con Luís máis morto que vivo na UCI dun hospital, sen responder a ningún estímulo cerebral. Ao cabo dunha semana a familia finalmente ten que tomar a decisión máis difícil: decidir que o desconecten. Só os sosega ser conscientes de que o liberan para sempre daquel sufrimento que o acompañou durante tantos anos e que só el coñecía e vivía día tras día. Nunca os demais poderemos alcanzar a saber todo o que unha persoa chega a sufrir cunha enfermidade mental.

Un par de semanas despois, Obdulia Dopico mándame un texto de despedida de Luís. Precioso! Tristísimo tamén. “Esas son as primeiras páxinas do libro que lle debes dedicar a Luís. Para que nunca morra, para que siga entre nós. Será o xesto máis amoroso que Luís pode recibir de ti. E Medos pensa o mesmo, que tes que seguir escribindo”, dígolle eu a Luli, plenamente convencido de que a morte de Luís quebrouna de tal maneira emocionalmente que está a escribir o libro que eu levaba máis de trinta anos esperando que ela escribise. Recoméndolle que lea o libro de Piedad Bonnett sobre o suicidio do seu fillo Daniel para que vexa que non será a primeira escritora en abordar de forma descarnada unha situación como esa, tan dramática e tan dolorosa. Cada día que recibo un novo texto seu, aínda sen que ela lera Lo que no tiene nombre, teño claro que está a escribir unha prosa tan extraordinaria ou máis que a de Piedad Bonnett. Un libro certamente brutal, soberbio.

Luli érguese cedo e nesas primeiras horas da mañá segue a dialogar con Luís capítulo tras capítulo, expresando en cada páxina, en cada parágrafo, en cada frase, a memoria dos días vividos co sobriño e a súa inmensa tristeza trala súa morte e facéndoo, ademais, dunha forma valente, sublime, belísima, íntima, desgarrada e dolorosa, cunha delicadeza humana extrema. En pouco máis dunha semana escribe o seu mellor libro: Escucharé tu voz diciendo que ya es primavera: 

“Casualidades de la vida. Acaba de llamarme tu psiquiatra. Tenías cita con ella para la semana y al entrar en tu historial médico para citarte se encontró con el fallecimiento. Me pidió que le contara como sucedió todo y a grandes rasgos lo fui haciendo. Le hablé de tu dignidad y de las entradas en internet buscando métodos. ¿Cuánto se tarda en morir si no comes? ¿Y si no bebes agua? ¿Qué cantidad de pastillas hay que tomar? ¿Cuántas aspirinas se necesitan? Un ciento de preguntas que fui borrando en el historial de la tablet. Me dijo que no era un final imprevisto, que hacía muchos años que no eras feliz”.

Autora de máis de media ducia de libros de narrativa en lingua galega, e esta vez, mira ti, escribindo en castelán. En castelán, si, porque era o idioma que habitualmente falaban entre eles, e Luli, a través deses textos, continúa a falar con Luís desde unha intimidade que estremece o corazón. Esta vez non é o seu propósito facer unha novela nin un libro de relatos. Esta vez non ten que buscar un argumento nin crear personaxes nin inventar diálogos. Nunca escribiu con tan pouca preocupación formal e endexamais Obdulia Dopico voou tan alto literariamente e con tanta luminosidade. Escribir é vivir, dixo José Luís Sampedro. 

“Sería media mañana cuando las vecinas del barrio dijeron que les gustaría verte una vez más. Yo no podía ser menos. Iba a contemplarte también por última vez y el miedo pasó a un segundo plano.

Momento duro y bellísimo a la vez. Cuando abrieron el ataúd vi un ángel, toda la placidez del mundo reflejada en tu rostro tranquilo y sereno, envuelto tu cuerpo entre raso blanco abullonado, dulcísima imagen que borró de un plumazo el dolor de tu última semana en este mundo”.

“No Día da Poesía atopei a carpeta das poesías de Luís. Teño un tesouro”, dime Luli noutra mensaxe o 21 de marzo. Luís poeta, con tesouros ocultos nunha carpeta! Cando eu o coñecín e o tratei, entre fins dos oitenta e comezos dos noventa, souben desde o primeiro día que detrás daquel seu sorriso irónico había unha mente lúcida, extraordinariamente lúcida, un mozo que sabía moito máis do que dicía con palabras, unha persoa culta, brillante, moi observadora, reservada, que falaba cos seus silencios. Souben tamén de inmediato da súa enorme curiosidade intelectual por todo o relacionado coa prehistoria, a etnografía, a mitoloxía e a antropoloxía, paixón que o levou a manter innumerábeis conversas con seu avó e coa xente máis maior de Landrove e doutras parroquias de Viveiro e a colaborar activamente co Seminario de Estudos Terras de Viveiro. O que nunca souben até despois do seu suicidio é que Luís de la Cruz Dopico Geada (Viveiro, 1967-Burela, 2023), Luís Dopico ou Luís da Ponte, como todos o coñeciamos, era, ademais, un altísimo poeta. Mal o podiamos saber cando el nunca falaba dos seus versos e apenas publicou catro poemas en toda a súa vida. 

A súa poesía nútrese da propia Natureza, de toda aquela marabilla que os seus ollos contemplaron no Val de Landrove desde neno. “Aos oito anos aprendín bioloxía ao rente do río”. Pero Luís Dopico non é un poeta contemplativo, extasiado coa beleza da paisaxe, senón un poeta que dialoga coa terra, como unha criatura máis dese universo natural, un poeta que vai á profundidade das raíces, ao prodixio da vida, ao misterio do cosmos. Profundo no sentir e altísimo no dicir:

“O ouriol ten azas de ouro para a primavera / e un amarelo existir en verde fondo. / Misterioso é o seu canto na floresta. / No peteiro trae herbas de lonxe para todos. / Quen lle ensinou a cantar como as fontes? / Quen o fixo dourado? / Quen lle ensinou a cantar no rumor das follas? / Tódalas árbores que vexo / reivindican a súa súpeta chegada / cun bater de ramas. / No seu peteiro un asubío de auga / rexenerando en musgo retransmite / o lusco e fusco das pradellas. / Ouriol, onda-sol, / raio que en dous fendes o tempo / co teu canto afiado nos meses máis longos”.

Escribiu toda a súa obra en galego, pero os seus poemas de amor a unha moza que tivo en Nafarroa enviáballos logo en castelán. Unha mágoa que no libro póstumo que editaron as súas tías Luli e Covi e que recolle a súa poesía e unha pequena parte dos seus artigos e ensaios, (Cae a noite, que leva tamén un imprescindíbel e magnífico limiar de Carlos Nuevo), non se recollan os poemas de amor na súa escritura orixinal en galego e só a versión en castelán. Mais a calidade, a fondura e a beleza da súa poesía brilla en calquera das dúas linguas:

“Te espero sin palabras, con mis manos y mis labios. Te espero desnudo, con el alma en vilo. Porque contigo todo está naciendo, empezando y se oxidan los relojes. Aquí me tienes. Mis miradas son las tuyas, que traspasan un puente de narcisos. Tus oídos me acechan y atrapan mis palabras, que también son las tuyas. Aquí las tienes, entregadas, estrújalas si quieres, confúndelas en el espacio. Ya no importa. Son tuyas. (…) Ando descalzo por tu vientre, trazo surcos en tu piel con mis labios, esparzo miel en tu boca. Estoy pendiente de ti y de la luna, observando el devenir de las estrellas. Tu ombligo semeja el ombligo del mundo, el bosque que habitas, los objetos que te pertenecen, tus prendas de ropa, tu olor, tu cintura, serán míos. Seré tu armario y tu caja de música. (…) ¿Ves mis manos? Te las doy para que las guardes en tus bolsillos, como si fueran las tuyas. No me importa. Ellas conocen tu cuerpo, se refugian en él y limpian mis lágrimas por los caminos sin ti”.

Aquela tarde de marzo no cemiterio de Landrove, unha tarde triste e serena, seguramente todos os que acompañamos até o panteón familiar a Luís Dopico sabiamos que estabamos a despedir unha persoa que posuía unha cultura e unha sensibilidade exquisita e que levou enriba de si como unha lousa unha grave enfermidade mental, e comprendiamos tamén perfectamente que despois de tan insoportábel tortura durante tantos anos, sen nunca conseguir atopar o acougo que calmase ese sufrimento, decidira poñer fin a tal inferno. Pero non sabiamos aínda que estabamos a despedir a un poeta. Só súa tía Luli o dixo alí en voz alta: “Moitos non o saben, pero Luís era poeta”. Vaia se era poeta! E que grande poeta! Foi un fermosísimo acto de xustiza proclamalo naquel momento, nese derradeiro adeus, como o foi a lectura dos seus versos diante dos seus restos mortais: “Cae a noite, cortina negra. / A curuxa ben sabe dela e vén / calada, paseniño na noite espesa…”.

Moncha Fuentes e as sombras que nos perseguen

Foto Xerais

Con 66 anos, Moncha Fuentes publicou a súa primeira novela, coa que obtivo o Premio da Crítica Galega. Coa súa segunda novela gañou o Premio Antón Losada Diéguez e pasou a ocupar xa un primeiro posto na narrativa galega contemporánea.

O tradutor de sombras. Velaquí unha novela que profundiza nos territorios máis fondos e máis íntimos das persoas ao tempo que reconstrúe a historia política do país a través dunha familia, galeguista e culta, da pequena burguesía ourensá, nun percorrido que vai desde o momento da creación do Partido Galeguista até os nosos días. Roque Corbal Ferro, o protagonista principal, é unha persoa insegura, chea de dúbidas, feble, influenciábel, dependente do alcohol, que leva en si o enorme peso da morte do pai cando el tiña nove anos, un tema tabú no seo da súa familia. A nai, Camila Ferro Cidre, quedou igualmente devastada con aquela morte e nunca comprenderá tampouco porqué o marido, Arcadio Corbal, un prestixioso médico-psiquiatra, tomou a decisión de suicidarse en vez de falar con ela do que lle estaba a suceder, e o avó, Néstor Corbal, un mestre que participou na fundación do PG e que logo tomará partido pola Dereita Galeguista de Risco, sospeitará sempre que a ruptura política e ideolóxica co fillo no momento da súa adolescencia tivo a ver co camiño que el colleu naquela encrucillada coa que se atoparon os militantes do PG a partir de 1934. Son as sombras do pasado que perseguen e atormentan aos protagonistas principais desta historia, a segunda novela que publica Moncha Fuentes (Marín, 1952).

Para Roque Corbal, que está a facer psicanálise, será fundamental lembrar a súa relación entrañábel co avó Arcadio, talvez o ser que máis quixo, porque aquelas conversas que mantivera co avó até os seus trinta e tres anos permitíranlle alumear zonas escuras sobre as que imperaba o máis estrepitoso silencio, así como reconstruír a biografía do pai, que é unha sombra que o persegue sen tregua e que lle causa unha profunda dor (“nunca estiven interesado por min, senón na figura de meu pai, sempre flutuando diante miña como unha pantasma”). Seu avó será o único que lle fale do pai. Á súa vez, para o avó fora moi reconfortante para o seu espírito o interese de Roque sendo xa un mociño por toda aquela etapa histórica que el viviu tan intensamente e que agora seguía viva na curiosidade e nas ideas do neto. Nesas conversas, que eran un gozo para Roque, Néstor Corbal aborda por primeira vez o distanciamento que se acabou producindo entre el e o fillo e o padecemento que sufrui tras a súa morte, unha dor da que nunca se reporá e que só puido calmar coa súa preocupación por Camila e polo polos netos.

Pola súa parte, Camila Ferro, acepta a idea do psiquiatra de falar da súa vida con Arcadio e daquel suceso tan espantoso que destruíu temporalmente a súa felicidade (“eu marchara, desaparecera o día do enterro de teu pai”). Camila ábrese finalmente ao fillo e dille todo o que nunca antes lle dixera da vida con seu pai e do seu sufrimento tras o suicidio. Lémbralle que incluso tivo que cambiar de casa para liberarse daquela memoria tan dolorosa, buscando así un bálsamo para a súa angustia. As confesións de Camila permítenlle a Roque, así mesmo, coñecer o mal que o pasou súa nai, do que el non soubera nada até ese momento, porque ela fora quen de rexurdir daquel naufraxio vital e de abrazar de novo a vida.

As sombras vanse iluminando ao longo do relato, pero hai sombras que permanecen para sempre, como a daquel malogrado artista de nacionalidade suiza, afogado nas augas do río Miño aos vinte e catro anos no verán de 1915 e que os familiares o deixaran en Ourense nunha capela do cemiterio ao que Roque ía de neno co seu avó visitar o panteón no que estaba enterrada a súa avoa Sara e que agora de maior volve a visitar, pousando de novo os seus ollos no mármore onde está gravado o nome do artista suizo.

Moncha Fuentes, nunha prosa certamente primorosa e cun ritmo narrativo que convida a ler a obra sen pausa, capítulo tras capítulo, até rematala, escribe páxinas que quedarán para sempre na nosa memoria, como as que evocan o paseo do avó co seu neto cando este tiña seis anos e imaxinaba que a igrexa da Trindade era un castelo e que os barcos pendurados na capela dos Remedios podían navegar polo Miño coas belas brancas infladas polo vento. Roque vivirá con enorme decepción e tristeza como as explicacións do avó destrúen todo aquilo que a súa cabeza podía ver como real, quedándose coa sensación de que nunca máis volvería ter un castelo como o que el imaxinara. É un capítulo que nos regresa á infancia e á idade da inocencia de todas e todos nós.

DA FUNDACIÓN DO PG AO 36

Páxinas inesquencíbeis son as que recollen o momento da fundación do Partido Galeguista, o 6 de decembro de 1931, no Hotel Madrid de Pontevedra. Alí está o avó Néstor Corbal, con Castelao, Otero Pedrayo, Olimpia Valencia, María Miramontes, Ánxel Casal, Banet Fontela… Debates sobre a política fiscal, a creación de grandes portos pesqueiros, o desenvolvemento da agricultura… “nin que dicir ten que todos nos axuntamos coma unha soa alma cando se funda o Partido, e aquilo foi un acontecemento de tal relevancia que o gardo na cabeza e nos meus ollos murchos, coa intensidade gozosa das cousas únicas que suceden na vida”. Xa á tardiña, Néstor Corbal e Xosé Goyanes acompañarán ao poeta e xornalista Johan Carballeira ao vapor de Cangas. “parecía que a Galicia lle chegara por fin a súa hora”, dille o avó a Roque, lembrando aqueles días de desbordada ilusión, coa República dando os seus primeiros pasos.

Néstor Corbal non sabe cando as cousas principiaron a se torcer no seo do nacionalismo, pero está seguro que a derrota dos galeguistas nas eleccións de 1933 escoraron progresivamente o Partido cada vez máis á esquerda, e a través da súa memoria emocionada asistimos aos debates da Asemblea de Ourense de 1934 entre Vicente Risco e Suárez Picallo e entre Alexandre Bóveda e Aquilino Iglesia Alvariño, ou participamos do ambiente da Asemblea Extraordinaria de Compostela, aberta co discurso de Manuel Gómez Román, onde se pecha definitivamente o debate sobre as coalicións e se decide ir ás eleccións do 36 coa Fronte Popular, para desgusto de don Ramón Otero Pedrayo, que a pesar diso, e ao contrario que Risco, non abandona o Partido. O relato dos feitos ten de pano de fondo a recreación daquel día: “un sábado de xaneiro, frío e húmido como unha lesma, os membros do Partido baixabamos en pequenos grupos polo Pombal cando a noite xa se botara enriba, o ceo semellaba engulir as ásbores da Ferradura, as luces dos farois estremecíanse nas lousas molladas do chan…”. Virá despois a campaña a prol do Estatuto de Autonomía e o éxito do referendo. Aquilo supuxo “un desbordamento de entusiasmo, un día de xúbilo como eu nunca alcanzara a soñar”. No seu interior Néstor Corbal vive con desacougo a separación do Partido, a dúbida de se tería obrado correctamente.

O avó contaralle tamén a Roque como se desenvolveron os terríbeis feitos a partir do 18 de xullo do 36, todo o que veu despois naquelas madrugadas de pánico e pistolas, de terror e de barbarie, de represión e de medo. Un certo día, aquel mestre católico, nacionalista, non comunista, amigo de Risco e que tomara a decisión de deixar o PG, abandona o Goberno Civil, a onde fora chamado, sabendo, si, que a súa vida non corría perigo, pero sentindo “un debilitamento nas pernas, un peso no peito, un abaneo”, apoiándose nun dos contrafortes do xardín para non caer ao chan. Cando Arcadio ten quince anos coñece a Otero Pedrayo, e nese momento nace unha fonda relación entre un adolescente Arcadio Corbal e don Ramón, a quen acompaña nos paseos pola cidade, visita no seu piso da rúa da Paz o una casa de Trasalba. Esa amizade é a expresión da ruptura ideolóxica e política co pai. Arcadio Corbal nunca lle perdoará ao pai que non seguise a traxectoria de Otero naquelas horas de división interna no seo do PG. Dalgunha maneira o pai era un traidor para el.

O FRANQUISMO E O DRAMA DOS ENFERMOS MENTAIS

O relato, que fai referencia tamén ao 25 de abril de Portugal, ás últimas sentenzas de morte do franquismo ou ao asasinato de Moncho Reboiras, aborda, así mesmo, moi cruamente, de forma descarnada, a situación dos enfermos mentais neses anos da ditadura. Seguramente son estes os capítulos máis duros da novela, narrados en primeira persoa. Ignoramos nós se son voces de personaxes ficticios ou reais, mais semellan as voces dos propios doentes e dos seus familiares, daquelas persoas que viviron unha realidade tan dolorosa nos anos máis escuros da psiquiatría. A historia de Tina, por exemplo, estremece os corazóns. Era cando a moitas mulleres que sofrían a loucura nin sequera as levaban a un sanatorio psiquiátrico e as gardaban pechadas na corte ou nun alpendre ou nun cuarto no que ninguén podía entrar, moitas veces atadas como animais.

O tradutor de sombras é unha novela que se nutre da historia social e política contemporánea de Galiza, e singularmente da historia do nacionalismo galego no período da II República, pero con personaxes que padecen profundas crises persoais, mesmo a traxedia, e que están encarnados por figuras humanas, de carne e óso, que se expresan a través da técnica narrativa do monólogo, unha novela , por outra parte, cunha construción aparentemente sinxela, pero que posúe unha arquitectura coral perfectamente traballada e que ofrece un relato humano, social e político que arrastra até a última páxina a calquera lector ou lectora.

A FELICIDADE TAMÉN EXISTE

A prosa de Moncha Fuentes está atravesada polos sentimentos do corazón. O amor en todas as súas expresións e os ideais máis nobres que o ser humano pode posuír, así como a sensualidade e a beleza, están moi presentes nesta novela, con capítulos que nos conducen aos días felices da infancia de Roque en Celanova, “o reino maxestoso da liberdade”, ou aos tempos mozos de Camila pasando o verán en Sabarís, nas terras de Baiona, na casa dunha amiga, onde nos resulta doado imaxinar unha horta chea de árbores froiteiras, de mazairas e limoeiros, así como o primeiro encontro de Camila con Arcadio, con aquel psiquiatra do sanatorio de Toén, formado en Alemania, fillo de Néstor Corbal e que se move cun aire vagamente francés. Virán despois días moi felices, velaíños e doces, con viaxes moi gozosas a Portugal, territorio moi amado por Arcadio, onde viven todo aquel ambiente de liberdade que chega tras a Revolución dos Cravos, cos cafés da Avenida dos Aliados cheos de mulleres falando en alto e recuperando os espazos públicos que lles foran vedados.

Roque Corbal Ferro, neto dun vello galeguista que sempre foi fiel ás súas conviccións, fillo de militantes nacionalistas activamente comprometidos coa loita política clandestina, lector desde moi mociño do Sempre en Galiza na edición de Bos Aires de 1961, que sente un inmenso gozo o día que recibe como agasallo das propias mans do avó a primeira edición de As Burgas, a de 1944, non pode deixar de expresar agora a súa sensación de derrota e de profunda preocupación diante dun país a piques de desaparecer: “atención, atención, a quen poida interesar, non se vende outono na ribeira do Arnoia, véndese País ancestral ”. Iso é o que lle gostaría proclamar polas rúas cun megáfono a Roque Corbal. Hai dúas páxinas nesta novela de Moncha Fuentes que constitúen o máis fermoso e contundente manifesto político que unha lectora ou un lector pode atopar sobre o que hoxe lle está a acontecer a Galiza. Non hai ensaio político de cen páxinas que transmita con tanta verdade, beleza e eficacia o brado de dor e de denuncia dunha persoa con clara conciencia nacionalista fronte á desfeita e á venda do país.

Dúas obras imprescindíbeis de Manuel Veiga

Se nestes tempos o intelectual ocupase outro papel na sociedade, Manuel Veiga Taboada sería o noso Jean-Paul Sastre.

Seguimos a Manuel Veiga (Monforte de Lemos, 1960) desde hai décadas, desde que o seu nome comezou a aparecer nas páxinas de A Nosa Terra, semanario no que primeiro exerceu como redactor, a partir de 1983, e posteriormente como director. Mais foi talvez nos últimos anos cando de verdade nos percatamos de que estamos diante dunha das cabezas intelectualmente mellor amobladas do país. Á marxe da súa sólida e ampla formación académica, Veiga é unha das persoas máis cultas e lúcidas que eu coñezo, un moi destacado novelista, unha referencia no xornalismo galego e unha das figuras máis brillantes coas que hoxe conta o pensamento político galego, aquel que se elabora con absoluta independencia, sen outra finalidade máis que construír unha mirada crítica sobre o noso país e sobre o mundo desde nós mesmos.

Se nestes tempos o intelectual ocupase outro papel na sociedade, Manuel Veiga Taboada sería o noso Jean-Paul Sastre. Mais este monfortino-vigués nunca será un símbolo, porque nin el o pretendeu nunca, nin se ve nese papel nin a súa cultura e a súa lucidez radical ten as fiestras necesarias para chegar ao conxunto da nosa sociedade como si o tiveron os existencialistas franceses. Desde as marxes da intelectualidade na que el elabora a súa obra creativa e xornalística e, desde logo, desde fóra de calquera poder ou capela social, política ou académica que haxa no país, Manuel Veiga está a entregarnos algunhas das páxinas máis extraordinarias da nosa literatura e a análise política e sociolóxica máis luminosa que se está a escribir en Galiza neste momento. Así o afirmo, con esta rotundidade.

Abondan dous títulos recentes para demostrar o que acabamos de dicir: Perder as bestas (Xerais, 2023), a súa última novela, que vén precedida xa de títulos como O exiliado e a primavera (2004), Lois e Helena buscándose un día de tormenta (2006) ou As mellores tendas de Madrid (2021), entre outros, e o libro de ensaio A literatura galega contada aos escépticos (Galaxia, 2024), que tamén se vén sumar a outros traballos seus anteriores como Galicia contada aos non galeguistas (2020) ou Que sabes da Guerra Civil e o franquismo? (2021).

Dúas obras imprescindíbeis de Manuel Veiga.

Desde que Méndez Ferrín escribiu Arraianos, e hai diso xa ben tempo, non sei se se faría unha novela cunha prosa tan viva, rica e brillante como a que atopamos nas páxinas de Perder as bestas. Para comezar, nesta novela Manuel Veiga aborda un relato histórico moi descoñecido, incluso para as persoas interesadas pola memoria histórica. Desde que Harmut Heine comezou a desenterrar en 1972 a historia que andaba de boca en boca sobre os guerrilleiros galegos, foron moitas as investigacións que se levaron a cabo, e tras a publicación en 1980 d´A guerrilla antifranquista en Galicia, a bibliografía sobre o tema foise enriquecendo con outros moitos e importantes libros. Mais para min e para outra xente foi a novela de Manuel Veiga a que nos descubriu case dunha maneira real, como se estivésemos alí, outra parte desa historia: as chamadas contrapartidas.

Integradas por ex militares e gardas civís, as contrapartidas actúan no territorio facéndose pasar por guerrilleiros, vivindo e vestindo coma eles, para intentar descubrir o apoio co que contaban as verdadeiras guerrillas, practicando a violencia máis extrema, máis despiadada, propia de seres humanos sen corazón, e un auténtico terror entre a poboación por alí onde pasaban para así desprestixiar o movemento guerrilleiro. Foi desta maneira como colleron a moitas daquelas persoas, familiares, camaradas e veciños, que facían de enlace cos homes do monte. Máis que dar cos guerrilleiros, o que pretendían as contrapartidas era deixar sen sostén popular, sen apoio social, a loita das mulleres e dos homes que se botaran ao monte.

Se xa esta temática é suficientemente atractiva para unha novela, Manuel Veiga relata cunha veracidade e unha riqueza léxica admirábel, dunha forma crúa, áxil e maxistral, toda aquela barbarie protagonizada polas contrapartidas nunhas terras próximas á fronteira con Portugal. Sen dúbida algunha, Veiga situouse con este texto nun dos cumes da narrativa galega actual. Precisamente estes días veñen de concederlle o Premio Nacional da Crítica en Narrativa Galega por este libro. Esta novela merece ese galardón e calquera dos máis prestixiosos premios que se conceden dentro ou fóra de Galiza. Había tempo que non liamos un texto narrativo en lingua galega tan extraordinario.

Aínda impactados coa lectura de Perder as bestas, chéganos outro novo libro deste autor: A literatura galega contada aos escépticos. Uxío Novoneyra, contemplando ao lonxe os tesos cumes do Courel, expresou aquel coñecido verso que abre Os eidos: “Eiquí síntese ben o pouco que é un home…”. Lendo agora nós estas reflexións de Manuel Veiga sobre a literatura galega, eu teño que dicir o mesmo: diante da altura intelectual e da claridade discursiva coa que Veiga escribiu esta obra, un vese ben pouco competente para escribir de literatura.

Neste libro Manuel Veiga reivindica autoras e autores non sempre situados nos nosos altares, di verdades que non queremos aceptar, expresa que non alcanza a ver polo de agora na narrativa galega actual esas grandes obras que lle outorgan a unha literatura o rango de universal, considera que o mérito de A esmorga é a súa calidade artística e non a temática homosexual, o bo galego ou o amor a un territorio, fainos ver como cando menos desde Otero Pedrayo (e xa antes Rosalía) os autores galegos beberon da literatura estranxeira, manifesta a súa admiración polos poetas dos oitenta e nomeadamente pola prosa e polo clasicismo de Ramiro Fonte, afirma que a influencia de Ferrín -para Veiga un dos nosos grandes escritores do século XX, xunto con Álvaro Cunqueiro- foi o que permitiu que a literatura galega recuperase, nas últimas décadas, boa parte do terreo perdido “até chegar a converterse nunha literatura do noso tempo”, asevera que Polaroid, de Suso de Toro, “moderniza de golpe a literatura galega” cunha linguaxe literaria da nosa época, o mesmo que fan na poesía Lois Pereiro, Xela Arias e Antón Reixa, móstrase comprensivo e indulxente con Vicente Risco e recoñece que a pesar de que ”nos gustaría querelos ao completo, sen contradicións”, temos que aceptar que “o ser humano cambia, muda, mostra unha cara diferente segundo os momentos e as situacións en que o analicemos”. E engade: “Por iso un ser humano é tan difícil de xulgar”. E está a falar nese capítulo de Filgueira Valverde, de quen non ignora, nun acto de elemental xustiza, que a quen foi alcalde franquista de Pontevedra tamén lle debemos que salvara o casco histórico da cidade e que se creara un museo onde a figura máis destacada é Castelao.

Aínda que na súa opinión “cinco ou seis libros de poemas de Manuel María poderán ser citados no futuro entre o mellor da nosa historia literaria”, Manuel Veiga reivindica a súa prosa, e máis concretamente a súa prosa xornalística no semanario A Nosa Terra. As mesmas palabras de eloxio dedica tamén aos artigos que publicaron no citado periódico Ferrín (Dosinda Areses), Manuel Rivas e Bieito Iglesias. Non faltan, así mesmo, nestas páxinas as súas reflexións críticas sobre Chus Pato e Olga Novo (“a vangarda con raíces”) ou sobre o cambio de paradigma que representa a presenza das mulleres na última literatura galega desde que Pilar Pallarés publicou os seus primeiros libros. Atoparemos tamén a reivindicación da obra narrativa de Alfonso Eiré pola súa autenticidade e por expresar o mundo rural desde dentro e outras aproximacións a autores e autoras máis recentes como Berta Dávila ou Eva Moreda. O libro péchase cun epílogo para Valle-Inclán. Manuel Veiga recórdanos que “Igual que Kafka escribiu en alemán e non en checo, e Joyce en inglés e non en irlandés, Valle-Inclán fíxoo en castelán”. E remata dicindo que “Considerar a Valle pode resultar traumático, pero tamén frutífero, como sucede con todas as clases de exilio”.

Un capítulo igualmente moi interesante é o que dedica aos “Límites (e ventaxes) dunha literatura sen estado”, onde deixa reflexións tan interesantes como a seguinte: “a literatura de ámbito rural que primou até hai unhas poucas décadas, acorde coa importancia que mantiña aínda o campo, resúltalle hoxe moi distintante a gran parte dos novos lectores que descoñecen o significado de certas palabras, como cadullo ou vesada, tanto como os obxectos ou labores aos que se refiren”. Creo que cómpre ter moi en conta esa opinión de Veiga para acertar nos textos nos que hoxe se deben iniciar os lectores en lingua galega. Seguramente resulta difícil inicialos no gozo da lectura cunha temática e cunha linguaxe que corresponden a outra época. Os camiños da vida, por exemplo, é unha das grandes novelas do século XX, mais talvez non é a obra indicada para gañar para a lectura en galego a un adolescente destes tempos.

Hai algo que moito lle agradecemos a Manuel Veiga: que contextualice as obras, que teña en conta o impacto que un libro pode producir na renovación dunha literatura e na sociedade dese momento, con independencia de que co paso do tempo sexa ou non sexa unha obra mestra. E tamén lle agradecemos o amplo horizonte mental co que se achega a cada libro e a cada personalidade do mundo das nosas letras, non caendo nunca no desprezo dun autor ou dunha autora por razóns extraliterarias ou ideolóxicas e nadando incluso contracorrente e contra o que está estabelecido no canon literario galego. Esa é a grandeza intelectual e humana de Manuel Veiga. Por iso o admiramos tanto, polo seu criterio, que emana sempre dun pensamento libre de ataduras e de prexuízos.

A literatura galega contada aos escépticos resulta a todas luces unha lectura imprescindíbel, imprescindíbel para as persoas que apenas len en lingua galega ou que se mostran escépticas sobre a calidade do que se publica en galego -e que de seguro atoparán nestas páxinas un conxunto de textos que as convidarán a ler de inmediato literatura galega-, e imprescindíbel tamén para aquelas outras persoas que son lectoras ou que mesmo coñecen a nosa poesía e a nosa narrativa en profundidade, porque a través deste libro talvez descubran que hai outras maneiras de ver e valorar certos momentos da historia da nosa literatura, determinadas obras e as autoras e os autores que as crearon.

Máis aló da exquisita cultura literaria e da lucidez coa que Manuel Veiga aborda cada unha destas figuras da nosa literatura e o que el considera os momentos de ruptura ou de esplendor da mesma (“as liñas de forza que tensan a nosa literatura”), o libro déixanos imaxes inesquencíbeis como a de Méndez Ferrín chegando o último día e case a última hora para entregar o artigo na redacción de A Nosa Terra, en Doutor Cadaval, e pedindo unha máquina de escribir para redactar o artigo mentres fumaba un cigarro. Outra imaxe preciosa é imaxinar naqueles anos escuros, asfixiantes e mediocres da ditadura a don Vicente Risco viaxando a París cun camión e volvendo cargado de libros. Segundo Manuel Veiga ese sería o soño que máis anhelaba aquel intelectual de contrastada intelixencia que vexetaba no seu Ourense “entre a subsistencia económica e a inanación cultural”.

Que vai ser de tantísimas bibliotecas privadas?

 De existir o paraíso, sería unha biblioteca, dixo Borges.

Coas bibliotecas privadas que existen hoxe por todo o país poderiamos facer unha muralla de libros máis grande que a Muralla de Lugo.

Até o Premio Nobel de Literatura José Saramago naceu nunha casa sen libros. Saben ben as nosas lectoras e os nosos lectores que os avós de Saramago eran analfabetos e xente tan humilde que no inverno, aló na aldea de Azinhaga, cando o frío conxelaba a auga dos cántaros, para protexer os bacoriños máis fracos que acababan de nacer, ían por eles á corte e deitábannos na súa propia cama, tapados coas mesmas mantas e os mesmos lenzos, e alí pasaban toda a noite, entre o avó e a avoa. E aínda así, nesa pobreza, a avoa, Josefa Caixinha, cando xa tiña noventa anos, sentada un día na soleira da súa porta, baixo un ceo estrelado, dirá aquela belísima frase que o escritor recolle n´As Pequenas Memórias: “O mundo é tão bonito e eu tenho tanta pena de morrer”. Tamén lembrará José Saramago, no emocionante e fermosísimo discurso que pronuncia na Real Academia Sueca, que “O homem mais sábio que conheci em toda a minha vida não sabia ler nem escrever”. E era seu avó, Jerónimo Malrinho.

Milleiros e milleiros de persoas, durante moitas xeracións, en todos os países do mundo, nacemos tamén en casas sen libros, como José Saramago, con avós que non sabían ler nin escribir, ou cunha nai analfabeta, como é o caso de Albert Camus, e incluso nese contexto familiar unha pequena parte desas persoas acabaron sendo grandes figuras das letras e das ciencias e outra parte, unha inmensa maioría, aínda sen chegar a sermos escritores nin bibliófilos, fomos quen de facer libro a libro fabulosas bibliotecas, que é outra forma de vivir a literatura, simplemente gozándoa como lectores. Recordemos que Jorge Luis Borges sentíase tan orgulloso das súas lecturas como dos libros que escribía, tan feliz lendo como escribindo, e dicía que o paraíso, de existir, sería unha biblioteca.

Nas últimas décadas, sobre todo despois dos anos 50 do século XX, o mundo encheuse de bibliotecas privadas, todas elas únicas e moitas desas bibliotecas dunha extraordinaria riqueza. Bibliotecas de poetas, novelistas, historiadores, filólogos, filósofos… ou simplemente bibliotecas de persoas que aman os libros, que senten verdadeira devoción polo libro. Imposíbel facer un catálogo de bibliotecas privadas, porque en cada cidade, en cada barrio, en cada rúa, en cada parroquia galega, seguramente hai magníficas bibliotecas privadas con libros que nunca tivemos nas mans. As xeracións que se formaron intelectualmente desde a década dos cincuenta para diante foron as grandes creadoras de todas esas bibliotecas. E se falamos só do libro galego, será sobre todo a partir da creación da Editorial Galaxia en 1950 e das editoriais que fundan en Bos Aires personalidades como Luís Seoane e Arturo Cuadrado cando nalgunhas casas comeza a haber unha biblioteca galega, pois dos libros editados antes da guerra, os libros de Céltiga, de Lar e de Nós, que xa tiñan edicións moi limitadas, salváronse realmente moi poucos exemplares.

Houbo un tempo en que o mellor fondo do libro galego estaba na Fundación Penzol, e os seus máis de 50.000 exemplares que posúe na actualidade (a biblioteca de Fermín Penzol, a de Francisco Fernández del Riego e outros legados) seguen a ser un tesouro para o país, mais penso que só nas casas das escritoras e dos escritores actuais que cultivan a lingua galega hai ducias e ducias de bibliotecas particulares que non caberían en catro Cidades da Cultura. Lembro agora que Basilio Losada Castro mesmo lle mercara un piso aos libros, porque xa non lle cabían onde el vivía. E logo están os milleiros de persoas non tan coñecidas ou anónimas que contan igualmente con magníficas bibliotecas. Estou seguro que coas bibliotecas privadas que existen hoxe por todo o país poderiamos facer unha muralla de libros máis grande que a Muralla de Lugo.

Dedicatoria de José Luis Sampedro.

Hai milleiros de bibliotecas, mais non hai unha biblioteca privada igual a outra. Pode haber en moitas as mesmas coleccións de libros, os mesmos títulos, pero cada biblioteca responde a unha vida, á vida de quen a foi facendo: La madre, de Máximo Gorki, El conde de Montecristo, de Alexandre Dumas, Un capitán de quince años, de Julio Verne, e toda a literatura clásica española, incluídos San Agustín e Santa Teresa, gozosas lecturas da adolescencia nos libros máis humildes da Editorial Ramón Sopena que chegaban ás nosas mans por correo postal desde Barcelona e que nos marabillaban ás noites nun tempo en que aínda non tiñamos televisión na casa. Viñeros despois, na Transición, os libros do Círculo de Lectores: Neruda, Alberti, María Teresa León, Lorca, Miguel Hernández, Albert Camus…, os libros da colección de peto da Editorial Argos Vergara, da Editorial Bruguera, de Alianza Editorial, da colección Áncora e Delfín de Ediciones Destino…, e despois toda a fabulosa colección de obras mestras da literatura contemporánea de Seix Barral, uns cen títulos coidadosamente editados. Ou La vieja sirena, coa dedicatoria do seu autor, xunto a toda a obra literaria de José Luis Sampedro. Nunca me podería desprender de ningún deses libros.

Texto autógrafo de Álvaro Cunqueiro, entre as páxinas de Merlín e familia.

Desde 1976, desde os dezaseis anos, comezamos tamén a facer a nosa biblioteca galega, libro a libro, esa biblioteca que endexamais remataremos de completar. Entre eses libros está o que nos escribiron Álvaro Cunqueiro, Carvalho Calero, Ramón Piñeiro ou Celso Emilio Ferreiro, textos autógrafos que de súpeto levan a nosa mente ao momento no que coñecemos persoalmente todas esas figuras. Aí está a revista Vieiros, que editaba o Padroado da Cultura Galega de México, ou Castelao na luz e na sombra, de Valentín Paz-Andrade, que fora un agasallo que nos fixera Isaac Díaz Pardo en Ortigueira, ou algúns dos libros que se editaron en Bos Aires cando aquí estaba proscrito o idioma galego. Aí están obras moi amadas con dedicatorias de case todos os membros da primeira xeración da posguerra, desde Manuel María, Uxío Novoneyra e Xohana Torres, os máis vellos, a Bernardino Graña e Xosé Luís Méndez Ferrín, os máis novos. E aí non sei cantos libros máis de escritores e escritoras que foron construíndo e seguen a construír a nosa literatura nas últimas décadas.

E despois están os libros de arte que trouxemos das nosas viaxes, os libros que viñeron de París, de Florencia, de Roma ou de Venecia, os libros de fotografía de cidades diversas, a colección de museos do mundo, as varias coleccións de pintores ou os catálogos das exposicións temporais que tanto nos marabillaron: Tintoretto, Durero, Cranach, Fra Angelico, Pissarro, Gauguin, Renoir, Van Gogh, Dalí, Kandinski, O Greco, Delvaux, Colmeiro, Carlos Maside, Munch, Hopper, Picasso…

E, como non, os libros de temática ortegana: Da Terriña, Aturuxos e ¡Non máis emigración!, de Ramón Armada Teixeiro, un dos grandes amigos de Curros Enríquez, San Andrés de Teixido. Historia, leyendas y tradiciones e Bares. Puerto hispánico de la primitiva navegación occidental, de don Federico Maciñeira Pardo de Lama, Geografía descriptiva de la comarca de Ortigueira, de Julio Dávila, O anarquista, de Leandro Pita Romero, Fala d´as musas, de Daniel Pernas Nieto, Viento del Norte, de Elena Quiroga, O agrarismo na comarca do Ortegal (1893-1936), de Anxel Rosende, e un longo etcétera de autores: Antonio Rivera Losada, Laureano Álvarez, Enrique Chao Espina, Vicente Peña Saavedra, Alfredo Torres, Fernando Alberto, Xoán Xosé Fernández Abella, Narciso Luaces Pardo, Obdulia Dopico Cachán, Carlos Breixo Rodríguez…

Esta é a nosa biblioteca, humilde e única como todas as bibliotecas particulares, pero cargada de vivencias, de lembranzas, de días felices, de emocións moi profundas, do recordo das librerías onde adquirimos os libros, de títulos da primeira biblioteca que tivemos e que aínda gardan as manchas dunha lectura constante e o sinal da humidade que había na casa de meus pais. Cada un deses libros conserva unha páxina da nosa vida. Aí están os amigos que nos acompañan desde a nosa adolescencia e que sempre nos reciben cos brazos abertos. Homero e Rosalía de Castro, os primeiros.

Como imos deixar de habitar o único paraíso que nos queda? Como imos desprendernos do que é o ronsel da nosa vida? Que vai ser de tantísimas bibliotecas privadas como a nosa? A quen lle interesan xa os libros? Quen agora os precisa para vivir? Quen ten neste tempo de tan pouco interese polos clásicos a curiosidade de abrir a primeira edición d´O libro dos amigos, de Otero Pedrayo, esas prosas que don Ramón comezou a escribir no exilio interior de Trasalba co sol primeiro do outono de 1945, ou o Advento, de Manuel María, impreso en Arxentina en Ediciones Galicia? Quen entre nós se emociona collendo entre as mans os relatos de Xohán Casal na edición de Edicións do Castro ou Con pólvora e magnolias naquela primeira edición en papel de estraza? A quen se lle van iluminar agora os ollos cun humilde catálogo de Nós se case ninguén sabe quen foi Ánxel Casal?