Don Ramón, sempre na conversa de Manuel María
01-03-2014
Non coñecemos nós neste momento outra tarefa política máis urxente e necesaria para o nacionalismo galego e para o país que o labor de enxertar na nosa sociedade a lealdade a Galiza e a Castelao que don Ramón demostrou durante toda a súa longa vida. Mais, dos que tiveron a sorte de medrar á súa sombra -algún mesmo física e intelectualmente no seu colo-, xa non queda case ninguén que nos poida falar daquilo que practicou sempre o mestre de Trasalba: compromiso inquebrantábel co país, fidelidade ao pensamento nacionalista e amor inmenso de irmán a todas as persoas que abrazan a idea de Galiza por riba de calquera outra bandeira. Sinceramente, creo que xa non queda ninguén que nos poida aproximar á altura ética e intelectual de don Ramón Otero Pedrayo coa coherencia e coa devoción e a calor humana coa que o facía Manuel María. E dígoo cunha profunda decepción e con enorme tristeza. Maldita Terra Ancha na que non deixan de soñar todos os Piñeiros que houbo, hai e han de vir!
Desde unha cea que compartimos con Manuel María en Espasante cando aínda tiñamos vinte anos recén cumpridos e unha enorme timidez, moitas foron as veces e as horas que lle escoitamos falar ao noso mestre do seu vello amigo don Ramón Otero Pedrayo, sempre cunha admiración e unha intimidade que mesmo aos que non chegamos a tratar a Otero nos facía sentir xa para toda a vida amigos da casa de Trasalba. Por outra parte, tamén fomos lendo canto Manuel María escribiu sobre a personalidade e a obra de Otero Pedrayo. Lembramos agora aquí algúns traballos que quedaron para sempre na nosa memoria: “Don Ramón”, en Andando a Terra; “A oratoria de Ramón Otero Pedrayo”, no especial de A Nosa Terra A sombra inmensa de Otero Pedrayo; as referencias que fai a don Ramón no libro Conversas con Manuel María; o Auto do Castromil ou a revolución dos baúles, nos Contos do Castromil; “O teatro de Otero Pedrayo a prol da vida, a esperanza, a beleza e a razón de viver”, nas páxinas de ANT, “O desengano do Prioiro”, nun programa de man de Teatro de Aquí; ou o discurso que pronunciou en Lugo en 1999 co gallo da entrega do Premio Otero Pedrayo, do que conservamos unha copia que nos deu o propio poeta. Quen queira coñecer a estreita relación de Manuel María con Otero, ten necesariamente que ir a estas fontes escritas. Manuel María, que sabía ben da nosa admiración por don Ramón, tamén nos agasallou no seu día cun conxunto de textos de Méndez Ferrín sobre o señor de Trasalba, recollidos no libro Co son honrado das antigas falas.
O poeta de Outeiro de Rei coñeceu a Otero nos seus anos de estudante no Instituto, cando cursaba sétimo de bacharelato. Daquela Otero Pedrayo aínda vivía no seu “exilio” de Trasalba e viñera á cidade de Lugo pronunciar unha conferencia no Círculo das Artes sobre o Padre Feixóo. Mais don Ramón ao final acabou falando de Primitivo Rodríguez Sanxurxo, que morrera non había moito e do que el era amigo desde a súa época de Madrid. A Primitivo dedicaralle Otero unha moi emocionada lembranza n´O Libro dos Amigos. Manuel María, que a pesar de ser un mociño xa trataba a Luís Pimentel, a Ánxel Xohán, a Celestino Fernández de la Vega ou a Ánxel Fole, quedou fascinado para sempre coa presenza física e co verbo de Otero Pedrayo, con aquela súa desbordante oratoria e aquela súa voz tan poderosa, ben timbrada e chea de infinidade de matices. Manuel María escribiu nun especial de A Nosa Terra dedicado a Otero un moi fermoso ensaio sobre a oratoria de don Ramón Otero Pedrayo, onde di, entre outras cousas, o seguinte: “Cecais que o máis sobresaínte da oratoria oteriana era o seu fabuloso poder de evocación, o maravilloso don de recrear épocas históricas, culturas, cidades, paisaxes, persoas (…) Asombraba a súa inmensa cultura, a cantidade de citas, a súa prodixiosa memoria, capaz de reproducir poemas enteiros en distintas língoas (…) Otero improvisaba sempre. Por eso os seus discursos e conferencias non se sabía nunca que rumo iban tomar nen cando rematarían. Para don Ramón rematar sempre era difícil e sospeitamos que doloroso, tan falador era”.
Con Ramón Otero Pedrayo coincidirá de novo o poeta de Outeiro de Rei nos anos cincuenta, cando Manuel María e Uxío Novoneyra se atopan en Compostela cumprindo o servizo militar e don Ramón está a vivir alí os anos máis felices da súa vida. Nese momento Otero exerce a docencia desde a súa cátedra de Xeografía e Historia na Universidade de Santiago e é a figura principal das tertulias do Español, ademais dun verdadero símbolo para toda aquela mocidade que anda a descubrir o seu país. Son os anos escuros, nos que en Compostela só brillan os nomes de Fermín Bouza-Brei, Ramón Piñeiro, Domingo García-Sabell, Carlos Maside, Manuel Beiras García, Ramón Lugrís… e por riba de todos, don Ramón Otero Pedrayo, que se aloxa no Hotel España, propiedade de Santiago Floro Morán, que viñera de Oviedo para estudar Medicina e acabou por dedicarse á hostalería. Despois do xantar, don Ramón non falta un só día á tertulia do Español, no número 37 da rúa do Vilar, un amplo local decorado con espellos e ao que se accede por unha porta xiratoria. E Manuel María é un dos rapaces daquela primeira xeración da posguerra que toma café todos os días con don Ramón, agás os sábados, que é o día que Otero colle o Castromil para Ourense, unha escena que o autor chairego recreou marabillosamente nun dos seus textos.
Aló polo verán de 1982 fixémoslle unha entrevista a Manuel María na súa casa de Monforte para un caderno de conversas que levaba por nome “Galos da Alba”, e, naturalmente, unha das preguntas que non podía faltar naquel parladoiro versaba sobre Otero Pedrayo. “Otero era un home moi xeneroso -díxonos naquela conversa Manuel María-. Cando era catedrático en Compostela vivía no Hotel España, na rúa do Vilar, coa súa muller. Nunha ocasión púxose mal a nai de don Ramón, dona Eladia, e dona Fita, a compañeira de Otero, foi a Ourense coidar á sogra. Entón don Ramón díxome: “Quedo soio e non teño con quen falar. Fágame a caridade de vir xantar comigo mentres Fita non volta de Ourense”. E así é como xantei uns quince días convidado por don Ramón. A verdade é que non falei nada. Escoitar a Otero era un pracer. Sabía todo e contabao moi ben”.
Despois da época de Compostela, a relación entre Otero e Manuel María foi máis esporádica, mais non minguou nunca a amizade entre eles, nin o aprecio de don Ramón polo poeta nin a admiración deste polo seu mestre. En Lugo, na Coruña, en Compostela, en Trasalba ou en Ourense, na tertulia do Español ou na casa de García-Sabell, Manuel María terá o pracer de conversar unha e outra vez con don Ramón, de escoitar os seus parladoiros ou de asistir é lectura dunha obra de teatro de Otero realizada polo propio autor para un reducido grupo de amigos. Convidados por don Ramón, Manuel María e Saleta compartirán tamén mesa e manxares no vello Hotel Roma, na súa casa da rúa da Paz ou na Casa Grande de Trasalba. E don Ramón asiste, así mesmo, a dúas conferencias de Manuel María, unha delas precisamente sobre a Xeración Nós. En 1970 Otero escribe unha peciña de teatro que titula O fidalgo e a noite, coa que agasalla a Manuel María. Os dous escritores coinciden xa moi poucas veces, mais o día do enterro de dona Fita, a comezos de abril de 1975, Manuel María reencóntrase con Otero e os dous amigos fúndense nunha fonda e emocionada aperta. “Vino desfeito. Díxome que despois de tantos anos, non debía deixala saír da casa”. Exactamente un ano despois de morrer dona Fita, morre don Ramón, o 10 de abril de 1976.
En diferentes traballos temos comentado certas semellanzas entre estas dúas importantes figuras: o papel de ponte entre xeracións que tiveron os dous, o sentimento da terra e a predilección polo tempo outonal que tanto os uniu como seres humanos e como creadores, aquel fondo humanismo que posuían e o que tanto un como o outro chegaron a representar para todos nós como símbolos da defensa do país. Desaparecidos Otero Pedrayo e Manuel María e outras figuras como Uxío Novoneyra, todos estamos un pouco orfos. Á beira de personalidades como don Ramón Otero Pedrayo e Manuel María sentiamonos firmes e seguros contra calquera vendaval e en calquera circunstancia histórica.
Manuel María repetía sempre unha frase que dicía a miúdo don Ramón: “Unha das cousas máis difíciles que hai neste mundo é saber envellecer con dignidade”. Eles dous si souberon chegar á vellez con dignidade, sen unha soa sombra nas súas traxectorias biográficas. Oxalá outros se mirasen neses espellos. Tamén lle temos escoitado a Manuel María que dos labios de don Ramón endexamais saíu unha queixa ou unha acusación contra ninguén. Que diferenza co que agora temos que escoitar cada día en tantas persoas que din amar a Galiza! Que pouco aprendemos do maxisterio dos nosos grandes mestres!
O profesor Xosé Manuel Sánchez Rei anda a traballar ultimamente nun libro sobre a correspondencia entre Manuel María e Otero Pedrayo, que pronto ha saír á luz da man da Fundación Manuel María de Estudos Galegos. O ano que lle dedicaron a Otero o Día das Letras Galegas convidamos a Manuel María a pronunciar unha conferencia en Ortigueira, e despois do acto, mentres tomabamos un café, Manuel leunos algunhas cartas de Otero. Só lembramos agora a letra de don Ramón. De seguro que con aquelas cartas que se cruzaron estes dous intelectuais imos poder reconstruír moito mellor a estreita relación que Otero Pedrayo e Manuel María mantiveron ao longo dos anos. Será tamén unha magnífica oportunidade para explorarmos no diálogo da obra de Manuel María co universo creativo de Otero.
Estarán hoxe os nosos mestres á altura de don Ramón Otero Pedrayo?
05-12-2011
Nestes días nos que baixan as augas medio revoltas convén talvez facer algún exercicio de memoria. A historia é sempre unha fonte na que podemos calmar a desesperación e a impaciencia por chegarmos a ese horizonte que semella que temos a tiro de pedra e, non obstante, nunca damos alcanzado. Quixera, pois, en primeiro lugar, traer aquí os debates e os desencontros que se produciron no seo do Partido Galeguista tras as eleccións a Cortes de 1933, nas que o nacionalismo galego non obtivo nin un só escano, e iso que nas Eleccións Constituíntes de 1931, en termos cualitativos, os galeguistas conseguiran unha importantísima presenza en Madrid. Lembremos que nese primeiro bienio republicano foron deputados Castelao, Otero Pedrayo, Antón Vilar Ponte e Ramón Suárez Picallo, os primeiros como representantes do nacionalismo organizado e os dous últimos elixidos pola Federación Republicana Gallega. Mais nas eleccións xerais de novembro do 33 os nacionalistas non obteñen representación, nin indo como PG nas provincias de Lugo e Ourense, nin indo en coalición cos federais na Coruña, nin tampouco indo na provincia de Pontevedra nunha candidatura de esquerdas republicana. Nin sequera Castelao acada acta de deputado despois dun brillante labor nas Cortes como principal defensor dos intereses de Galiza. Convén lembralo.
As tensións ideolóxicas dentro do PG afloran xa no período electoral. Vicente Risco será o primeiro en discrepar da liña oficial do partido, e faino nas propias páxinas de A Nosa Terra, mostrándose contrario á política de alianzas coa esquerda. Víctor Casas polemiza con Risco e o debate desemboca finalmente nunha asemblea extraordinaria do PG, que ten lugar en Compostela unhas semanas antes do proceso electoral. Mal pechado ese debate, tras o fracaso nas urnas acentúase a tensión interna e reábrense de novo as diferenzas entre uns e outros. A mediados de xaneiro de 1934 celébrase a III asemblea ordinaria do Partido Galeguista, onde se enfrontan as teses de Risco coas de Suárez Picallo, exercendo Alexandre Bóveda un papel de ponte. Aínda que a asemblea remata cunha declaración política que é aprobada por unanimidade, o certo é que desaparecen do Consello Executivo e da Secretaría do partido dirixentes como Vicente Risco e Filgueira Valverde. Desde ese momento Risco incluso comeza a explorar a posibilidade de crear unha organización galeguista de dereitas. Castelao, nunha carta que lle escribe a Risco desde o seu desterro en Badaxoz, censura a súa posición e mesmo chega a convidalo a abandonar o partido se se encontra a desgusto nas súas filas. A carta remata con estas durísimas palabras: "Desfai o Partido dunha vez. Déixate de lerias e ponte ó frente de quen che siga. Lévate contigo o mellor que temos e esterelízalle as enerxías que teñan. Eu quédome onde estou e coa carraxe do mesmo demo do inferno -ceibe de vencellos- seguirei na política activa, con quen sexa capaz de dar a vida e a alma por Galicia, a Galicia que seña, a que poidamos lograr. Apertas".
Mentres o alonxamento de Risco do Partido Galeguista é cada vez maior, Otero Pedrayo, aínda que vai progresivamente distanciándose da liña oficial do PG, nunca dará o paso de abandonar a militancia, e menos o de sumarse á idea de crear outra forza política. Será na IV asemblea ordinaria do partido, que ten lugar en Santiago en abril do 35, onde Otero Pedrayo, ante a ausencia de Risco, exerce de portavoz do sector conservador, presentando unha proposta para que o PG declare a incompatibilidade entre marxismo e galeguismo, que ten á súa vez resposta noutra destacada intervención de Ramón Suárez Picallo. Otero inicia o seu discurso dicindo que sabe ben que a inmensa maioría da asemblea é contraria ao seu pensamento, mais remata a súa afervoada intervención diante da militancia galeguista manifestando que suceda o que suceda coa súa proposta, el non marchará do partido e acatará a súa disciplina e os seus acordos. O cronista de A Nosa Terra escribe que nese intre "a Asambrea érguese como un home so e tributa a Otero Pedrayo unha enorme, profunda e emocionante ovación. O entusiasmo e a emoción non poden describirse". Que lección, verdade!
Durante ese período que precede á guerra civil, Vicente Risco e Filgueira Valverde, plenamente convencidos da necesidade dunha dereita galeguista, continúan apostando por unha escisión do PG. Otero Pedrayo, tamén firme partidario de non pactar coa esquerda e igualmente defensor dos valores católicos, non seguirá, non obstante, os pasos de Risco. Otero dá a batalla dentro do partido, debátese entre ser el por riba de todo ou ser por riba de todo un home do Partido Galeguista, e no proceso electoral que remata co triunfo da Frente Popular, aínda que non acepta figurar como candidato e non participa nos actos políticos, en ningún momento deixa o partido. Nunha carta que lle escribe a Antón Vilar Ponte aclara moi ben a súa posición: "Eu, despois de grandes loitas con min mesmo, dispúxenme á loita e presentei na Asamblea en nome do grupo minoritario de Ourense a seguinte proposición (...) Eu, meu vello, non me atrevín a separarme como moitos pensaban (...) Comprendo que é unha postura un pouco rara, mais rachábaseme o corazón, e ademais Castelao no Porto ó saír para o desterro tíñamo pedido. Por outra parte, as dereitas de Ourense agardaban, sorrindo, que eu me fora, e non quixen darlles esa alegría ós que me insultaron e acaloñaron nas eleccións derradeiras". E pouco despois, cando en plena campaña electoral se constitúe a Dereita Galeguista de Ourense, con Risco á cabeza, Otero non segue ao que é seu grande amigo desde a mocidade, ao que foi a principal figura do primeiro nacionalismo galego, e permanece dentro da militancia do PG. E con Otero permanecen fieis ao Partido Galeguista outras personalidades como Florentino López Cuevillas ou Ramón Vilar Ponte. Así mesmo, resulta moi esclarecedora a respecto dese desacougo interno que el vive a carta que Otero Pedrayo lle envía a Manuel Beiras García por esas mesmas datas: "Eu teño sufrido moito (...) Traballando xuntos tantos anos ráchaseme o curazón ca idea de térme de afastar de eles". O propio pai de Xosé Manuel Beiras, que se sumara xa á Dereita Galeguista co notario Banet Fontenla e con Xosé Mosquera Pérez, reincorpórase ao partido despois de falar con Bóveda -que, por certo, era moi ríxido cos actos de indisciplina- e talvez tamén despois de ler a carta de Otero, na que lle di que a pesar das súas loitas interiores e da fe nas súas ideas el non vai encabezar ningunha escisión. Velaí a exemplar lección de lealdade de Otero Pedrayo ao seu partido, ao partido que el, con Castelao, Bóveda, Paz Andrade e outros irmáns, axudara a construír na cidade de Pontevedra en decembro de 1931. Foi así como despois da morte de Castelao, no medio de tanta derrota e tanta deserción, se converteu don Ramón nun verdadeiro símbolo e nun exemplo de fidelidade a Castelao e ás ideas do galeguismo.
Tras a destrución do Partido Galeguista, do Consello da Mocidade e do Consello de Forzas Políticas Galegas, eu agardo que na circunstancia histórica que hoxe vive o nacionalismo galego, os nosos mestres e os dirixentes actuais do BNG estean á altura de Otero Pedrayo. En momentos delicados como este é cando se demostra a grandeza humana e a responsabilidade histórica das persoas que aman de verdade este país. E eu non teño a menor dúbida de que todas as persoas que traballaron xenerosamente durante tantos anos para construír a unidade do nacionalismo que a nación galega precisa terán tamén agora, máis unha vez, a lucidez política e a xenerosidade que demostraron na Asemblea de Riazor. Estou convencido de que non haberá un paso atrás no longo camiño que temos percorrido xuntos. A militancia máis activa e a sociedade que nos estivo a apoiar todo este tempo non nos perdoaría que fósemos coprotagonistas dunha nova frustración para o nacionalismo e para o país. E tede por seguro que esa sería unha frustración que non se pode medir en votos nin en escanos, que afecta á raíz mesma das ideas que nutren un proxecto político como o noso, porque destrúe todo o que tiñamos avanzado organizativamente na construción dunha Galiza dona de si, das súas riquezas e do seu destino, que, ao fin e ao cabo, é polo que todas e todos militamos no nacionalismo e non noutras forzas políticas. Porque era o noso un proxecto de liberación nacional e social, non? Ou non era iso o que creamos no outono do 82 no Frontón de Riazor? É ou non é o noso soño unha Galiza liberada?
Despois de tantos anos de compromiso e resistencia, despois de tantas derrotas e dalgunhas vitorias, xa podíamos saber que, desde unha óptica electoral, o problema principal do nacionalismo galego é que para medrar electoralmente só o pode facer gañando a confianza dunha parte do electorado non nacionalista, e esa confianza hai que gañala traballando coa sociedade, dándonos a respectar como organización, prestixiando as nosas siglas, resolvendo os nosos debates e os nosos desencontros dentro dos órganos, transmitindo unha imaxe de unidade, valorando o esforzo e o traballo do nacionalismo, mesmo por riba dos resultados estritamente electorais ("Non teremos o voso voto, mais seguimos sendo a única voz que vos defende", dicía unha e outra vez nos mitins aquel altísimo poeta que se chamou Antón Avilés de Taramancos), e, naturalmente, para gañarmos a confianza de amplos sectores sociais é imprescindíbel non destruírmos o único instrumento político de defensa do país do que se dotou este pobo nas últimas tres décadas. Por suposto, todo iso esixe renunciar a unha parte do que cada un e cada unha de nós pensa individualmente ou a unha parte do que cada grupo ideolóxico defende nos seus principios políticos, e esixe, igualmente, unha relación de respecto mutuo e de verdadeira fraternidade e unha constante lealdade á organización na que militamos. Xusto o que fixo Otero Pedrayo, non sen grande dor, no seu tempo de militancia no vello Partido Galeguista. A memoria e a lección de don Ramón, sempre.
22-08-2011
Agora que sabe o vento a mazá e madrugan os montes envolveitos en néboas vaporosas, regreso, máis unha vez, a Trasalba, e de súpeto atópome escoitando a palabra forte e torrencial de don Ramón nas tardes case outonais, a carón da araucaria aínda en pé, que seu pai plantara cando el naceu, e véxome con el e con dona Fita camiñando polos paseos emparrados, entre as viñas cargadas de acios de maduras uvas, ou saboreando o viño novo e as castañas asadas na ampla solaina de pedra, alí onde o pai, don Enrique Otero Sotelo, médico, culto e liberal, amigo e defensor de Curros, pasaba consulta ás humildes xentes de San Pedro de Trasalba e dos arredores sen un patacón lles cobrar e dándolles remedios caseiros para que non gastasen na botica o que nin sequera tiñan para pan e para vestir aos fillos.
A don Ramón cómpre evocalo sempre no marco trasalbés, entre os Chaos de Amoeiro e a ribeira, no universo da casa grande de Cima de Vila, -a casa petrucial dos Sotelo, que non é pazo e non debemos confundir co pazo dos fidalgos que alí habitaron. A Trasalba chega o neno subindo a cabalo, no colo do pai, desde Santa Cruz. Pouco a pouco vai descubrindo todo aquel inmenso mundo vexetal. Os seus ollos beben a paisaxe, percibindo non só a beleza das súas facianas, senón tamén o seu íntimo latexo, os seus segredos e o seu misterio. O neno contempla conmovido a Serra Martiñá e a Madanela, o Faro de Avión e o Coto de Novelle, o val do Miño e o Barbantiño, os limoeiros e as laranxeiras do xardín, o buxo que en abril está precioso, as nabeiras e o centeo, os soutos próximos á casa, os piñeiros da encosta de Santa Cruz de Arrabaldo, as vides que se estenden pendente abaixo cara á ribeira, os vellos camiños da aldea, os merlos nas cereixas, o trigo que axiña dará pan, os pombiños do pombal, as pingas do tellado caendo no granito, o ciprés, a roseira...O neno está feliz, marabillado. O seu gozo é pleno: "Fermoso afundírese na erba enxoita, escoller as fabas, sentir os melros, papar claudias...".
Trasalba: verde lus
nas pupilas de pedra,
e un vento nos agros
e nas vidas. Trasalba,
tristeira e lucidía frol
da ialba.
Trasalba revélalle a don Ramón a grandeza da terra. O seu vencello á paisaxe faise cada vez máis profundo e máis íntimo. O seu sangue sente os ritmos da natureza. A vida invade de novo o seu corpo e o seu espírito cando os cómaros reverdecen e abrollan os pexegueiros. A comuñón do home coa terra é perfecta. Non é un simple coñecemento visual do cosmos, é a emoción diante da paisaxe, o sentimento da terra: "Pódome pór triste ou ledo con soio abrir as fiestras pola mañán: é unha cousa máis forte que a miña vontade: podo chorar diante da natureza. Isto sábeno moi ben os campesiños. Eu sentinme sempre campesiño. A terra somos nós; vive, medra, esmorece con nós e nós con ela".
Das catro estacións, don Ramón ten unha especial preferencia polo outono. O señor de Trasalba ama emocionado o tempo da vendima, os días de orballo, de calma e sol morno, os días que hai que recoller as mazás e gardalas amorosamente no faiado, sobre a palla, os días de camiñar de vagariño entre as peras da compota que caeron co vento e os castiñeiros cargados de ourizos. Ama don Ramón esas tardes sereas nas que aínda se busca o frescor das árbores e nas que nos invade a melancolía e unha certa soidade. Ama as cores ouridouradas da paisaxe, as espigas de millo enristradas e penduradas no corredor, a raiola de sol á tardiña, a fragrancia da terra recén arada...As súas cartas aos amigos de aquí e de acolá son o outono mesmo: "Hoxe saíu para a súa casa sempre lembrada da Rosaleda -dille nunha carta a García-Sabell- o vello tributo das castañas trasalbesas, pro ten que me perdoar. Iste ano os vellos petrucios do souto de Cima de Vila se non portaron ben. Non sorriron como dinantes ceibando os ourizos. E as castañas son pequeneiras e pouco graciosas no gosto. Pro non hai iste outono outra cousa".
Aí, na bocarribeira, entre as pétreas paredes do pazo, entre móbeis antigos feitos polos mellores mestres artesáns das madeiras nobres e andeis ateigados de libros de Proust e de Rilke, de Baudelaire e de Verlaine, de Chateaubriand e de Balzac, de Rosalía e do Pai Feixóo, aí, a carón do reloxo de péndulo, do braseiro e do mapa de Fontán, o neno escoita sen perder detalle as vellas historias que lle conta mamá Vicenta, historias que falan de señores e criados, da fartura que noutrora había nas casas grandes, de fidalgos que un día abandonaron a terra e colleron o camiño da cidade...E mentres o neno escoita entusiasmado á avoa, nos cristais da fiestra bate un vento tolo e a auga fría do nordés e un resplandor de lóstrego que encolle o corazón.
O pensamento, o torrente verbal e a obra toda de don Ramón non se pode comprender sen a presenza do universo de Trasalba na súa nenez. A súa actitude perante a vida, a súa íntima relación coa terra, a súa paixón polo mundo campesiño, a súa literatura e a súa entrega a Galiza, todo iso ten unha mesma e profunda raíz: Trasalba. E Trasalba será tamén o seu mellor refuxio nos días máis duros e dolorosos da súa vida. O exilio de don Ramón ten un nome: Trasalba. Aí escribiu O Libro dos Amigos, que é un libro de compromiso co nacionalismo e de homenaxe aos que sufriron a barbarie. E a Trasalba voltará de novo tras a súa xubilación na cátedra de Xeografía da Universidade de Santiago. E por iso don Ramón Otero Pedrayo será sempre para nós don Ramón de Trasalba. Non poderemos nunca evocar a don Ramón sen a súa amada terra de Trasalba, nunca.
Medos e eu chegamos á tardiña a Cima de Vila. Alí, cos brazos abertos, recíbenos don Ramón, que nos pregunta, de primeiras, polo señorito da Reboraina, "Moitas veces o tiven no meu colo nos días de Compostela! Era o principiño da Rosaleda!", dinos o señor de Trasalba ao tempo que nos convida a probar o xamón e o viño da casa, e deseguido pregúntanos xa polo Manuel María, polo Novoneyra, polo Ferrín, polo Bautista... "Aqueles mozos de Brais Pinto facíanme sentir novo coma eles cando eu tiña setenta anos e con todos eles fun inmensamente feliz". E fálanos tamén don Ramón "daquel rapaz do Carballiño, si, o Felipe Senén, que vén por aquí ás veces. Escribinlle hai algún tempo unha carta e díxenlle que endexamais desconfíe do porvir do espírito e que pense na grandeza de ser galego dos bos e xenerosos. Sei ben que o Felipe é dos que levan a Galiza no corazón. Créanme, faime feliz a xente moza que me vén visitar a miúdo e na que vexo como viven e medran con novos pulos as vellas ideas que nós defendemos noutro tempo". E, como non!, don Ramón pregúntanos por aquel crego de Teixido que tan ben os recibiu cando aló foron de pelerinaxe el, don Vicente Risco e Ben-Cho-Shey. E haberá tempo aínda, antes de entrar na boca da noite, para falarmos de Compostela, dos seus paseos nocturnos pola cidade despois de cear, "ás veces cun frío que deixaba a un teso", dos parladoiros na Rosaleda, na casa de Domingo García-Sabell, e das tertulias do Café Español, na rúa do Vilar. "Alí botei os oito anos máis ledos da miña vida, alí, en Compostela. Non os esquecerei nunca", e pronuncia don Ramón esas palabras atravesado pola nostalxia dos tempos idos e pola máis viva emoción.
O señor de Trasalba sabe ben da soidade e das ruínas e non deixa de sufrir pola morte do agro que tanto amou, polo soño imposíbel: "A min gostaríame unha Galiza grande e campesiña, cos seus fillos na terra, vencellados á terra, vivindo pra a terra; gostaríame unha grande república campesiña pra o meu país, verdecida, nova, agromando como a primaveira". Don Ramón séntese vello, triste, doutro tempo. Cos latexos do corazón deixou definitivamente o coñac e o café. Agora anda polos oitenta e oito anos e só bebe auga e un tinto no xantar. "Atópome sombrizo, derrubado. Soio me consoa e me ergue o amor dos amigos como vostedes. Non sofro de doenza coñecida. Mais asegún decía Pedro Simón Abril, tradocindo unha frase latina, "la vejez es en sí harta enfermedad". Na súa lembranza están sempre Fita e dona Eladia, e Domingo e Paco del Riego, e están tamén os mozos dos que tan preto se sente ("¡Eles chegarán onde nós non fomos cecais dignos de chegar!"), e están os amigos todos da súa época: Bóveda, Anxel Casal, Risco, Cuevillas, Paz Andrade... e, naturalmente, Castelao: "Moitas veces el quedaba no meu hotel, que era un hotel á inglesa, moderno, moi belido, coa muller, pro nunca quería dormir alí, el quería voltar ao seu cuartiño, á súa pequena habitación... Era unha cousa triste que moitas veces me desgarraba o corazón ver a Castelao e Virxinia aquelas noites de frío, aquelas noites de vento, ese vento pampero que fai temblar os reflectores, e marchaban caladiños, collidiños, el xa moi cangado, os dous polas rúas solitarias cruzando rúas e rúas en percura da súa casa. Alí nos despedimos o 5 de setembre de 1947. Apertei contra o meu peito por derradeira vez o corpo xa levián de Castelao. Era unha rúa calquera de Bos Aires, non lonxe do porto... Castelao non quixo sufrir o trance de ollar alonxarse o barco, aquel barco que me trouxo de novo a Galiza e que nos separou para sempre... Os dous fundímonos nunha aperta aínda máis longa e forte que a do noso reencontro. Foi a derradeira aperta. Despois veu a morte de Castelao". E don Ramón Otero Pedrayo segue a falarnos emocionado daqueles lonxanos días con Daniel e Virxinia en Bos Aires.
Cae a noite e moi ao lonxe contemplamos as luces de Listanco, de Maside, de Cea. "Perdoen, meus queridos amigos, a tristura deste vello. Mollen outro biscoito nese viño branco do Val de Verín e fáganme o favor: quédense en Trasalba. Se teñen a caridade de escoitarme, seguiremos a falar mañá na solaina da casa".
22-08-2010
Penso que a figura de Otero Pedrayo aínda non foi suficientemente valorada polo nacionalismo galego actual, nin como escritor nin como intelectual firmemente comprometido en plena ditadura coa recuperación simbólica de Castelao. Agás a altísima admiración que sempre tiveron por el homes como Manuel María, Xosé Manuel Beiras, Bautista Álvarez ou Xosé Luís Méndez Ferrín, don Ramón non foi nin é unha referencia habitual para as persoas que militamos no nacionalismo. Mais canto máis se afonda na súa obra e na súa personalidade, canto máis regresamos a Otero, máis admiramos a súa figura como creador e como exemplo de coraxe fronte ao fascismo que destruíu a súa vida, a súa xeración e o soño dunha Galiza dona de si e do seu futuro.
Aquel home que se entregara en corpo e alma á acción das Irmandades da Fala, do Seminario de Estudos Galegos e do Partido Galeguista e que co propio Castelao e con Suárez Picallo levou a defensa do país ás Cortes nos anos da República, converténdose no primeiro deputado nacionalista pola provincia de Ourense, aquel home que no mes de xuño do 36, na estación do Norte, en Madrid, se despide de Daniel, o seu máis querido irmán, cunha grande e interminábel aperta, vai vivir os anos máis duros da súa vida tras o inicio da Guerra Civil. A vivencia non pode ser máis dramática. A el non o fusilan, pero ten que ver como caen fusilados nas cunetas ou contra un piñeiro os seus mellores amigos, como outros son condenados a moitos anos de cadea ou salvan a vida pagando o seu amor a Galiza co exilio nas máis lonxanas terras, algúns deles para non regresar nunca máis, como lle sucede a Castelao.
Otero pasa os días entre o piso da rúa da Paz, en Ourense, e a casa de Trasalba, pensativo e calado, entre dor e silencio, mentres o seu tamén amigo Vicente Risco mesmo preside un acto coas novas autoridades militares e pronuncia un afervoado discurso de apoloxía ao novo réxime. Apartado forzosamente da súa cátedra, neses momentos tan amargos, nese tempo de terror e de miseria, a escritura vai ser para Otero Pedrayo o mellor refuxio. Moi pronto reinicia as súas colaboracións en revistas e xornais e colle novamente a pluma para facer unha extraordinaria obra literaria: prosa, ensaio, teatro e poesía. Un caudaloso río de literatura. E coa represión fascista aínda viva, vai don Ramón e ten a coraxe de escribir O Libro dos Amigos, o libro en memoria e homenaxe aos asasinados, aos desterrados, aos silenciados polo franquismo, unha obra que nace do seu inmenso corazón de bo e xeneroso e que se converte nun rotundo manifesto de compromiso co nacionalismo e de denuncia contra a barbarie. Aí están as semblanzas de Ánxel Casal e Víctor Casas, de Castelao e Alexandre Bóveda, de Roberto Blanco Torres e Arturo Noguerol. Velaí a valentía e a grandeza de Otero Pedrayo. Creo que é o ano 1945 cando don Ramón inicia esas luminosas prosas de combate e maldicir, que aínda chegarían ás nosas mans na edición de Bos Aires de 1953.
1949: cúmprense cen anos do nacemento de Valentín Lamas Carvajal. Don Ramón é convidado a participar na homenaxe ao poeta e xornalista ourensán. Pronuncia dous discursos, un en castelán, no que fai referencia a Castelao, e outro en lingua galega, no Xardín do Posío. Otero cita a Castelao e fala en galego e é plenamente consciente da irritación que o seu verbo provoca nas autoridades e en moitos asistentes con camisa azul. Mais hai que recuperar o idioma e o símbolo de Daniel. E Otero ergue a súa poderosa voz ante todas aquelas xentes do réxime.
Poderiamos proseguir: participa na Misa de Rosalía desde a súa creación sabendo que é un acto de reafirmación galega e en 1950 ponse ao fronte do consello de administración da Editorial Galaxia para arroupar coa súa presenza a restauración da cultura galega. Fai o primeiro discurso en galego nun acto académico da Universidade desa época, a súa poderosa voz atravesa os corazóns da xente que o escoita, como sucede en Santiago o día da súa xubilación ou en Padrón, en 1958, no Día de Rosalía. Desde ese momento, en cada acto público no que participa, en cada conferencia ou discurso que pronuncia, non falta nunca a súa emocionada e vibrante referencia a Castelao. Tamén na década dos cincuenta vaise producir o seu encontro coa nova xeración de escritores galegos da posguerra, cos que manterá unha moi estreita relación, primeiro en Compostela, cos mozos que estudan na Universidade e frecuentan as tertulias do Café Español ou a mesa-braseiro de Ramón Piñeiro, e algúns anos despois en Madrid, cos integrantes de Brais Pinto, que incluso inician a súa andaina editorial co seu Bocarribeira. E aínda virá máis adiante, nun hotel da cidade de Ourense, a homenaxe de despedida a Celso Emilio Ferreiro, a esa altura militante da UPG, con Castrelo de Miño ao fondo. E en 1971 Otero Pedrayo pronuncia no Museo Carlos Maside de Sada a conferencia A miña amizade con Castelao, que constitúe unha peza maxistral da oratoria oteriana, na que nos adentra desde a intimidade da súa palabra na figura inmensa de Castelao. O xeneral Franco está vivo e veranea no Pazo de Meirás, mais Otero vai a esas mesmas terras restaurar a memoria do principal referente do nacionalismo galego contemporáneo, proclamando, ademais, a súa amizade co autor do Sempre en Galiza. Velaí outro exemplo da coraxe de don Ramón.
Creo que nos últimos anos da súa vida a nova xeración na que el puxo todos os seus soños deixouno talvez abandonado nos brazos do piñeirismo e de personaxes que non merecen figurar nin a pé de páxina. Penso que don Ramón nese tempo final da súa vida merecía e necesitaba o agarimo de toda aquela mocidade que tanta ilusión e tanto vitalismo lle dou. Otero era un home radicalmente nacionalista, que nunca deixou de exercer o seu amor e a súa fidelidade a Castelao e que viviu con gran simpatía e respecto o labor das novas xeracións. Non era Ramón Piñeiro. O día que nos poñamos a ler a súa obra e se publique toda a correspondencia que mantivo cos mozos, ese día comprobaremos a verdadeira estatura do señor de Trasalba. Oxalá non fagamos agora con outras figuras de nós o que noutro momento seguramente fixemos con Otero Pedrayo. Estou seguro que para o reencontro fraternal entre nós sempre atoparemos os brazos abertos dos que de verdade son os nosos mestres no amor inmenso a Galiza.
Ningún comentario:
Publicar un comentario