Manuel María






A tertulia do Kirss
 01-06-2016

 En abril de 1998 Saleta e Manuel María fixan a súa residencia na Coruña, no barrio de Monte Alto. A relación do poeta coa cidade da Coruña viña xa de moi vello, dos primeiros anos da nenez, cando  a avoa, a nai e outras mulleres da familia o levaban aos baños á Coruña na segunda quincena de xullo ou na primeira de agosto. Contaba Manuel María que o mar lle metía moito medo. Realmente foron as súas tías, as curmás e súa nai as que o meteron no mar, vencendo a súa resistencia. Logo, polas tardes, ían ao Recheo, onde está a estatua de Curros Enríquez, que tanto lle chamaba a atención a aquel neno de Outeiro de Rei, sobre todo polos baixo relevos, no que figuran elementos do mundo labrego, que el coñecía ben. Un día outros nenos que andaban por alí comezaron a tirarlle auga do estanque. Mais o pequeno da Casa de Hortas non se quedou quieto. Colleu a un daqueles rapaces polas pernas e mergullouno na auga. De inmediato os outros nenos botáronselle enriba, e menos mal que apareceu un amigo da familia para sacalo da pelexa.

Cos seus primeiros libros xa publicados, aló polos anos cincuenta, Manuel María comeza a frecuentar a cidade da Coruña como poeta e conferenciante. Da man do tamén poeta Miguel González Garcés, el  e Novoneyra achéganse á Coruña para ler os seus poemas ou pronunciar algunha conferencia -polas que perciben unhas 500 pesetas da época. Nos Cursos Universitarios Hispanoamericanos de Verán, no III Congreso Internacional da Poesía ou no Club do Mar da Coruña os dous poetas mozos entran en contacto con persoeiros como Carlos Martínez Barbeito, Leandro Carré, Pura Vázquez, Urbano Lugrís, Mariano Tudela, Fernando Mon,  Xoán Naya, o propio Garcés ou outro importante poeta da primeira xeración da posguerra: Antón Avilés de Taramancos. É o tempo das tertulias no Café Galicia, do Grupo Amanecer, da revista  Atlántida e da Asociación Cultural Iberoamericana, que presidía González Garcés. Á volta dos actos da Coruña, Manuel María e Novoneyra facían unha parada en Betanzos, e aínda algún ano foron logo até Mondoñedo visitar a Álvaro Cunqueiro, que vivía os seus días máis grises, tras ser expulsado do Rexistro Oficial de Periodistas. Talvez por iso Cunqueiro era o poeta máis protexido por Garcés, a quen a ACI convidaba  todos os anos, pagándolle xa desde 1952 mil pesetas, que non estaba nada mal.

  O certo é que desde ese momento Manuel María non deixou de visitar a cidade da Coruña, na que protagonizou numerosos actos ao longo da súa vida, na que recibiu unha homenaxe de toda a nación en 1995, no Teatro Rosalía de Castro, e na que fixo grandes amizades. Por iso, cando despois da xubilación de Saleta en 1998, deixan a Libraría Xistral e a casa de Monforte de Lemos e se instalan nun piso de Monte Alto para vivir unha nova etapa na súa vida de parella, Manuel María e Saleta reencóntranse con vellos e moi queridos amigos (con Felipe Senén, co poeta Xulio López Valcárcel ou co editor Carlos Díaz Martínez, por exemplo), estreitan aínda máis a relación con outros moitos (Francisco Pillado, Miguel Anxo, Xavier Seoane…) e inician novas amizades. O punto de encontro máis habitual vai ser a cafetería Kirss, onde o poeta pouco a pouco consolida unha tertulia diaria, pola que pasan un bo número de persoas. Nós tivemos a sorte de participar nesa tertulia durante varios anos, até a morte do poeta, dous días á semana, os luns e os mércores, de 11 a 12 da mañá. A verdade é que, moi esporadicamente, xa tiveramos a fortuna de gozar desde os nosos anos mozos da conversa con Manuel María en diferentes lugares: nun café de Viveiro, nun restaurante de Espasante, no Derby e nalgún restaurante de Compostela, en varios lugares en Ferrol… Digamos que cando a fins da década dos noventa nos reencontramos no Kirss tiñamos xa moitas horas de conversa entre nós e unha fonda e vella amizade construída arredor da poesía e do país.

Lembro que ao principio eses dous días da semana só o acompañaba eu. Previamente chamábame por teléfono á Deputación:  “Foxo, vémonos hoxe no andamio?”. E alí aparecía el, puntualmente ás once. Un día pasou pola rúa un señor ao que eu non coñecía nin o Manuel debía tratar daquela moito. Díxome que era un parente seu, un curmán. Unha mañá aquel señor, tan educado el e tan cordial, incorporouse á tertulia, e xa non deixou de acompañar a Manuel María de luns a venres. Despois chegaban e marchaban sempre  xuntos. Era Manuel Hermida, unha persoa que gañou de inmediato o meu aprecio e o meu cariño. Outro día apareceu Enrique Iglesias, e logo, nos días nos que eu ía, pasaban pola tertulia outras moitas persoas: o Comandante, Carlos Díaz Martínez, Xosé Abeal, Manolo Roca, Xan Fraga… e tamén coincidín algunhas veces con Bernardino Graña  -que Manuel María recibía sempre cunha enorme alegría- ou nalgunha ocasión con Lois Diéguez ou con Xosé Fernández Ferreiro. Con Francisco Pillado ou Luís Juncal atopeime poucas veces na tertulia do Manuel, porque o día deles era o domingo. Andando o tempo, tras a morte de Manuel María, mantivemos igualmente unhas inesquencíbeis tertulias con Pillado. Debo dicir que con Saleta coincidín moi poucas veces na tertulia do Kirss en vida do Manuel. Cando máis o acompañou era cando o poeta estaba xa ferido de morte. Despois do seu pasamento, en setembro de 2004, Saleta quixo manter viva a tertulia e seguímonos vendo semana tras semana, primeiro no Kirss e máis tarde no Café Cantante, ocupando agora ela o centro da conversa.

Escoitando falar a Manuel María falabamos dalgún xeito con don Ramón Otero Pedrayo, con Luís Pimentel e Aquilino Iglesia Alvariño, con Ánxel Fole e Álvaro Cunqueiro, con don Fermín Bouza-Brei ou Maximino Castiñeiras, e aínda sen estar estaban sempre Uxío Novoneyra, o Ferrín e o Bernardino Graña, a quen Manuel chamaba Villar. Naquela tertulia que tiñamos con Manuel María no Kirss todas as semanas do ano, a media mañá, abofé que moito falamos tamén de Ramón Piñeiro e do piñeirismo, de Celso Emilio Ferreiro, de Cuña Novás ou de Pilar Vázquez Cuesta. Dedicamos moitas horas igualmente á xeración dos noventa, especialmente a Marta Dacosta e a Olga Novo, poetas nas que admirabamos o seu esforzo por escribir desde o seu universo real ese poema de beleza incuestionábel que leva sempre sangue quente en cada palabra. A respecto de Marta Dacosta, o noso único punto de desencontro era o título dun seu libro, do que Manuel María non gostaba nada: “Pel de ameixa, home, por favor!”. Máis tarde comprenderiamos moi ben o porqué daquel título e o seu significado real e simbólico. 

As mil anécdotas que el sabía, as crónicas das súas viaxes por todo o país, a súa nostalxia de Portugal e de Italia, o seu amadísimo Outeiro ou a crónica da súa última viaxe a calquera lugar, con todo detalle, paso a paso…, nada diso faltaba tampouco na conversa, que algunhas veces, cando comezamos a vernos no Kirss e aínda estabamos sós, mesmo transitaba polo territorio familiar e da intimidade: a lembranza da nai, o tío co que viviu en Lugo, o pai de Saleta, os irmáns, os sobriños, Saleta, Medos, a conversa teléfonica que unhas horas antes tivera co Pepiño Estévez ou con Ferrín…, sen deixar nunca de estar atento a quen entraba ou a quen saía, sen perder endexamais o fío da palabra. O seu trato cos camareiros era, por outra parte, un trato familiar, moi próximo, de confianza mutua. Incluso se interesaba a miúdo polos canarios que un dos camareiros tiña na súa casa.

Na tertulia do Kirss tivemos o privilexio de escoitar un poema elaborado o día anterior en homenaxe a Novoneyra e incluso de darlle a nosa humilde opinión sobre as súas dúbidas sobre o último verso; de abrir cunha certa emoción todos aqueles libros da primeira época que el me traía para facerlle fotocopias para entregarlle logo a Miguel Anxo Fernán Vello para a preparación da Obra poética completa; de coller das súas mans os seus Versos para entrar ou saír por cada unha das dez portas da muralla romana de Lugo para pasarllos no ordenador; de recibir en agasallo en edición facsimilar De catro a catro, un libriño de artigos de Ferrín sobre don Ramón Otero Pedrayo, a Arte de Ser Português, de Teixeira de Pascoaes, ou os Novos  Contos da Montanha, de Miguel Torga. Sempre tiña algo para nós.
 
Vivimos tamén na tertulia do Kirss, nos últimos anos da súa vida, a súa desesperación por ver cos seus ollos a súa Obra poética completa ou a súa incerteza sobre a súa entrada na Real Academia Galega, que aínda que non o quería recoñecer, si lle fixo moita ilusión, porque, como dixo o Ferrín naquel acto académico de Vilalba, el xa estaba alí esperándoos: “Cando os máis dos académicos e académicas aquí presentes chegamos á Cidade das letras galegas, Manuel María xa estaba alí, na porta, facendo se tal un cigarro, á nosa espera, e deunos unha aperta de recepción cordial”. No Kirss, en fin, soubemos un día polo rostro de Saleta que o Manuel tiña algo grave e que algo fatal ía acontecer. As últimas veces que conversamos con el xa foi na súa casa, onde nos entregou dedicado a Medos e a min o seu último libro editado, que non escrito: Elexías á miña vida pequeniña.


Cando e como naceu o canto social de Manuel María
28-04-2016

Unha das cousas máis sorprendentes que se dixeron nos últimos anos sobre Manuel María lémoslla a Alonso Montero pouco despois da morte do poeta. Nun traballo que o actual presidente da RAG publicou naquelas datas no Caderno de Estudios Chairegos dicía que fora el o que polo outono de 1961, nun café da cidade de Lugo,  nunha longa conversa que mantivo con Manuel María, orientou o poeta chairego cara á poesía social, unha poética da que disque aínda daquela non estaba moi próximo Manuel María. Só habería que ler algúns poemas de Mar Maior escritos antes de 1960 e, desde logo, os Documentos persoais (1957), para observar como Manuel María abandona progresivamente  a poesía da angustia, a poética existencial, para ir abrazando un canto a cada paso máis social, máis realista, e máis firme e contundente no compromiso co país. Esta evolución na súa obra nada ten a ver con Alonso Montero nin coas súas recomendacións literarias. 

Onde nós si atopamos unha posíbel influencia -no sentido de descubrir outra expresión, outro discurso poético, outra visión da realidade- é no Fardel de eisilado de Luís Seoane, que Manuel María coñece de inmediato, nada máis saír do prelo en Bos Aires (1953), a través dun dos primeiros exemplares que chega a Galiza e que aquel poeta aínda mozo de Outeiro de Rei recibe un día con gozo e asombro en Compostela das mans do pintor Carlos Maside. Nesa lectura, na emoción e no entusiasmo que os poemas de Seoane provocan en Manuel María, si deberiamos buscar talvez ese seu novo rumbo na súa obra poética, que se adianta, ademais, en varios anos a Longa noite de pedra. Hai por aí unhas cartas de Manuel María dirixidas a Luís Seoane que nos poden iluminar moito sobre esta cuestión.

 Outro día, se temos tempo e a oportunidade de facelo, aclararemos tamén a apertura á paisaxe nas novas voces poéticas da posguerra para ver como Manuel María xa estaba alí co Poema ao Miño e co Terra Chá cando Uxío Novoneyra chegou co seu canto do Courel. E se un día nos animamos, intentaremos aclarar como os versos de Manuel María da súa última etapa creativa non acompasan o seu andar ao ritmo dos poetas da década dos oitenta, como algún crítico escribiu, sinxelamente porque unha parte deses poemas xa estaban escritos cando esas novas voces chegaron á poesía galega. Sería máis xusto dicir que eses e esas poetas viñeron acentuar o cambio de rumbo na poesía que estaba tamén xa presente no canto de Manuel María desde mediados dos setenta, en libros como Poemas ao Outono, Cecais hai unha luz ou Poemas da labarada estremecida.

Manuel María, abrindo sempre camiños na literatura galega.



O silencio da crítica fronte á mellor obra lírica de Manuel María 
15-03-2016


Xa o dixo Pexegueiro:  Para que queredes un poeta vivo / se non sabedes que facer con el; / matádeo e celebrádelle as pompas. Pompas e louvanzas desde logo non lle han de faltar este ano a Manuel María, incluso  nos mesmos círculos da cultura galega que nada fixeron en vida do autor por editar e divulgar a súa obra. A nós sempre nos produce unha certa indignación que aquelas persoas que nunca en vida dun autor escribiron unha soa liña para celebrar algún dos seus libros, despois, sempre coincidindo co Día das Letras Galegas dedicado a ese escritor, sexan os primeiros estudosos en escribir longos ensaios sobre o autor homenaxeado o 17 de maio. Hai quen xa comeza a escribir “o seu libro” o mesmo día que a Real Academia Galega toma a súa decisión, e dá igual que o persoeiro escollido sexa Xosé Filgueira Valverde que Manuel María. E outro tanto podemos dicir do mundo editorial galego. Os mesmos selos editoriais que rexeitaron en vida do autor algúns dos seus mellores libros, son agora os primeiros en encargar traballos sobre a súa figura. Mais é o que hai.


O grandísimo poeta que é Manuel María nada lle debe ás principais editoriais do país. Toda a súa obra chegou ao público grazas ao esforzo de pequenas editoriais como Edicións Celta ou   Edicións Xistral; ao apoio dos exiliados galegos en América, en Bos Aires ou en Montevideo; ao compromiso co país dos nosos emigrantes en Xenebra; a algúns selos editoriais de Porto e de Lisboa; á iniciativa e á xenerosidade dos amigos de aquí e de acolá, e, naturalmente, aos cantautores que musicaron moitos dos seus poemas. Só hai que botar unha ollada á súa bibliografía para comprobarmos que isto é así. E cómpre dicilo. Dos case 50 libros de poesía que publicou Manuel María en vida, só un apareceu en Galaxia (Mar Maior, en 1963, na Colección Salnés, e grazas a Celso Emilio e a Paco del Riego). Galaxia rexeitou unha e outra vez a obra poética que ano a ano Manuel María ía facendo. E a outra editorial galega máis importante, Edicións Xerais de Galicia, unicamente publicou un poemario deste autor (Escolma de poetas de Outeiro de Rei), e cónstanos que Xerais tivo nas súas mans talvez o mellor libro de poesía de Manuel María da súa última etapa creativa (A luz resucitada). Isto hai que sabelo, porque non foi cegueira poética, senón desprezo total por unha das voces máis profundas da poesía galega contemporánea. Realmente Manuel María non tivo detrás da súa obra unha editorial importante até que apareceu Miguel Anxo Fernán Vello con Espìral Maior. Que tamén é de xustiza dicilo.


E que dicir da crítica? A súa poesía sufriu o silencio da crítica galega durante varias décadas. E non estamos a falar da súa poesía de combate, da súa poesía máis militante, daquela que posúe un contido rotundamente nacionalista. Non estamos a nos referir a Cantos rodados para alleados e colonizados ou aos Poemas para construír unha patria, senón ao seu último canto, o máis intimista e o de maior altura lírica, que é, ademais, inseparábel da corrente de renovación que experimentou a poesía galega desde medidados dos anos setenta. Vaian as lectoras e os lectores á bibliografía que publicou Camilo Gómez Torres sobre Manuel María e observen aí cantos artigos mereceron libros como Poemas ao Outono, Poemas da labarada estremecida, A luz resucitada ou Compendio de orballos e incertezas. Tres destes libros (os dous primeiros títulos e o último) só tiveron unha recensión crítica, e o outro (A luz resucitada) tres, dúas delas, por certo, en publicacións lisboetas, e a outra en Euskadi, esta última grazas á man amiga de Pepiño Estévez, e despois de que Felipe Senén, un dos seus lectores máis fieis e máis intelixentes, o intentase inutilmente nas páxinas dun periódico galego. Así foi como recibiu e celebrou a crítica galega a mellor obra lírica de Manuel María: co máis absoluto silencio. Iso explica tamén que quedaran sen editar até despois da súa morte libros tan espléndidos como Cecais hai unha luz ou Os lonxes do solpor. Este silencio mantívose incluso ao longo dos anos noventa. Entre as trinta cartas que atravesaron o país desde Monforte de Lemos a Ortigueira, hai dúas nas que o poeta nos comenta a receptividade do libro A Primavera de Venus, e faino desde o sentimento da decepción: “Tanto A Primavera de Venus como a Antoloxía (de Espiral Maior) están pasando desapercibidas”, dinos o poeta nunha carta datada o 29 de xullo de 1993. E noutra carta, escrita o 1 de setembro dese mesmo ano, agradécenos un artigo noso sobre A Primavera de Venus nas páxinas de “La Voz de Ortigueira”, e engade: “É o primeiro que se publica. E supoño que será o único. Por eso o meu agradecemento é especial”. Hoxe este libro é, a xuízo dalgún crítico, o último dos seus mellores poemarios.


Debo dicir aquí que tampouco desde o universo do nacionalismo galego se soubo valorar naquel momento esta súa última poesía. Estabamos demasiado ocupados en combates políticos e o único Manuel María que reivindicabamos un día e outro era o poeta comprometido coa defensa da lingua e da patria. A case ninguén entre nós lle interesaban os versos de Manuel María sobre o nacemento dunha folla, a amendoeira en flor, a rosa, o cervo, a Venus de Botticelli ou o presentimento da súa propia morte. Esa despreocupación pola súa obra máis intimista e máis lírica reflíctese incluso no contido do Congreso que se organiza na Universidade da Coruña ao pouco do seu pasamento, un congreso no que quedaron sen abordar nada menos que os poemarios que aparecen no segundo volume da súa Obra poética completa. Case nada!

Digámolo con claridade: a obra poética máis luminosa de Manuel María non tivo a acollida que en xustiza merecía, nin entre as persoas que a miúdo falaban con desprezo da súa poesía nin entre aquelas e aqueles que tanto o queriamos e admirabamos. Nin uns nin outros soubemos abrir os ollos ao humanismo e á beleza que hai en cada un dos poemas de cada un dos seus últimos libros, desde Poemas ao Outono a Poemas para dicirlle a dúas lagoas. Mais a boa poesía acaba sempre por ocupar o lugar que lle corresponde. É a súa vitoria fronte á cegueira poética e fronte ao desprezo e ao silencio. E aí está Manuel María, asombrándonos a nós e ás xeracións que han de vir coa verdade e a beleza dos seus versos. Desde Muiñeiro de brétemas, o seu primeiro poemario, publicado en 1950 naquela colección pirata de Pontevedra que creara Sabino Torres. Desde Advento, ese grandísimo libro da súa primeira época, ou desde Mar Maior, unha obra fundamental no seu corpus creativo, na que atopamos xa o que vai ser o seu canto definitivo, no que nunca faltará o eco do seu amadísimo Francis Jammes, a defensa da patria e a presenza resplandecente  de Saleta.


Os tres libros que abren o canto final de Manuel María
 12-07-2015

A recente e acertadísima decisión da Real Academia Galega de dedicarlle o vindeiro Día das Letras Galegas a Manuel María será, sen dúbida ningunha, unha magnífica oportunidade para redescubrirmos a figura inmensa do poeta e, ademais, para redescubrirmos o país a través da súa amplísima obra e da súa biografía, que non se poden comprender, nin a unha nin a outra, sen o seu inquebrantábel compromiso co proceso histórico do nacionalismo galego desde comezos dos anos cincuenta do pasado século. E, como non, teremos por fin a posibilidade de reparar vellas débedas con Manuel María, unha delas, a súa contribución á renovación poética dos setenta, e outra, a análise e a valoración do seu último ciclo creativo, todo o corpus poético que coincide a grosso modo co segundo volume da súa Obra poética completa, nada menos!
 
Quero lembrar aquí que incluso no Congreso que se celebrou sobre Manuel María na Facultade de Filoloxía da Universidade da Coruña tras o seu pasamento, que foi, certamente, un Congreso importante, onde se presentaron traballos moi valiosos para o coñecemento do escritor, houbo unha ausencia clamorosa e inexplicábel: o estudo da súa última etapa creativa, a que vai de 1976 a 1995. Vaia, como se non existise o segundo tomo da súa Obra poética completa! Abonda con dicir que un dos libros que abre ese canto final de Manuel María (Poemas ao Outono) só merece once liñas de Marta Dacosta e ser citado unicamente tres ou catro veces no conxunto das 374 páxinas das Actas do Congreso Manuel María. Literatura e Nación. Sabemos que esta e outras inxustizas serán reparadas ao longo dos próximos meses e que por fin poderemos contemplar a Manuel María en toda a súa dimensión poética, que é enorme e dunha riqueza extraordinaria.

Unhas das nosas teimas desde que comezamos a escribir de Manuel María en 1980 foi situarmos tamén o seu nome na renovación que se produciu na lírica galega desde 1975 e que abriu paso á expresión dos poetas dos oitenta. Foi talvez a nosa principal obsesión en todo o que fixemos arredor de Manuel María: reclamarmos para o grande poeta chairego un primeiro posto entre os mellores poetas desa luminosa etapa da poesía galega contemporánea. Nada nos alegrará máis que comprobar que o próximo Día das Letras Galegas vai servir para redescubrir tres libros fundamentais na obra de Manuel María e na poesía que se fixo en Galiza entre 1975 e 1980: Poemas ao Outono, escrito en 1976, Cecais hai unha luz, elaborado en 1979, e Poemas da labarada estremecida, de 1980. E tras estes tres títulos, tan descoñecidos aínda hoxe, tan inxustamente ignorados pola crítica, redescubrirmos o brillo todo do canto final deste noso altísimo poeta. Só por ese gozo para cantas e cantos aman a poesía e por esa emenda á crítica literaria das últimas décadas xa é importante o Día das Letras de 2016.

Claro que os camiños que agora se abren ao redor de Manuel María son múltiples e moi diversos: para a defensa do noso idioma, entroncando, ademais, coa celebración do centenario das Irmandades da Fala; para coñecermos mellor a importancia histórica e literaria do grupo xeracional do que o escritor formou parte e a súa estreita relación cos homes da Xeración Nós, especialmente con don Ramón Otero Pedrayo; para levarmos a obra de Manuel María a todos os centros docentes de Galiza, para que a música, o teatro e o audiovisual utilicen máis unha vez os textos do autor da Terra Chá, para termos unha idea máis clara e máis firme de país, para entrarmos moitos e moitas por primeira vez na súa Casa Museo en Outeiro de Rei… A verdade é que moi poucas escritoras e escritores de nós nos brindan as posibilidades que nos ofrece a figura de Manuel María para adentrarnos no coñecemento da literatura galega da segunda metade do século XX e da historia política da nosa nación. E non só iso: moi poucos autores teceron tanta amizade e tanta irmandade polo país adiante como Manuel María. Cada unha e cada un de nós ten o seu Manuel María, as súas vivencias con el, a súa lembranza do poeta, a imaxe del na retina e o eco aínda da súa voz, e témolo tamén, naturalmente, sempre no corazón.

Nunca antes tantas persoas poideron axudar a reconstruír o retrato humano e intelectual dun homenaxeado no Día das Letras como imos poder facelo esta vez con Manuel María. É unha oportunidade extraordinaria para facermos entre todas e todos un ano moi vivo das Letras Galegas. É unha fortuna para o país.

Don Ramón, sempre na conversa de Manuel María
01-03-2014

Non coñecemos nós neste momento outra tarefa política máis urxente e necesaria para o nacionalismo galego e para o país que o labor de enxertar na nosa sociedade a lealdade a Galiza e a Castelao que don Ramón demostrou durante toda a súa longa vida. Mais, dos que tiveron a sorte de medrar á súa sombra -algún mesmo física e intelectualmente no seu colo-, xa non queda case ninguén que nos poida falar daquilo que practicou sempre o mestre de Trasalba: compromiso inquebrantábel co país, fidelidade ao pensamento nacionalista e amor inmenso de irmán a todas as persoas que abrazan a idea de Galiza por riba de calquera outra bandeira. Sinceramente, creo que xa non queda ninguén que nos poida aproximar á altura ética e intelectual de don Ramón Otero Pedrayo coa coherencia e coa devoción e a calor humana coa que o facía Manuel María. E dígoo cunha profunda decepción e con enorme tristeza. Maldita Terra Ancha na que non deixan de soñar todos os Piñeiros que houbo, hai e han de vir!

Desde unha cea que compartimos con Manuel María en Espasante cando aínda tiñamos vinte anos recén cumpridos e unha enorme timidez, moitas foron as veces e as horas que lle escoitamos falar ao noso mestre do seu vello amigo don Ramón Otero Pedrayo, sempre cunha admiración e unha intimidade que mesmo aos que non chegamos a tratar a Otero nos facía sentir xa para toda a vida amigos da casa de Trasalba. Por outra parte, tamén fomos lendo canto Manuel María escribiu sobre a personalidade e a obra de Otero Pedrayo. Lembramos agora aquí algúns traballos que quedaron para sempre na nosa memoria: “Don Ramón”, en Andando a Terra; “A oratoria de Ramón Otero Pedrayo”, no especial de A Nosa Terra A sombra inmensa de Otero Pedrayo; as referencias que fai a don Ramón no libro Conversas con Manuel María; o Auto do Castromil ou a revolución dos baúles, nos Contos do Castromil; “O teatro de Otero Pedrayo a prol da vida, a esperanza, a beleza e a razón de viver”, nas páxinas de ANT, “O desengano do Prioiro”, nun programa de man de Teatro de Aquí; ou o discurso que pronunciou en Lugo en 1999 co gallo da entrega do Premio Otero Pedrayo, do que conservamos unha copia que nos deu o propio poeta. Quen queira coñecer a estreita relación de Manuel María con Otero, ten necesariamente que ir a estas fontes escritas. Manuel María, que sabía ben da nosa admiración por don Ramón, tamén nos agasallou no seu día cun conxunto de textos de Méndez Ferrín sobre o señor de Trasalba, recollidos no libro Co son honrado das antigas falas.

O poeta de Outeiro de Rei coñeceu a Otero nos seus anos de estudante no Instituto, cando cursaba sétimo de bacharelato. Daquela Otero Pedrayo aínda vivía no seu “exilio” de Trasalba e viñera á cidade de Lugo pronunciar unha conferencia no Círculo das Artes sobre o Padre Feixóo. Mais don Ramón ao final acabou falando de Primitivo Rodríguez Sanxurxo, que morrera non había moito e do que el era amigo desde a súa época de Madrid. A Primitivo dedicaralle Otero unha moi emocionada lembranza n´O Libro dos Amigos. Manuel María, que a pesar de ser un mociño xa trataba a Luís Pimentel, a Ánxel Xohán, a Celestino Fernández de la Vega ou a Ánxel Fole, quedou fascinado para sempre coa presenza física e co verbo de Otero Pedrayo, con aquela súa desbordante oratoria e aquela súa voz tan poderosa, ben timbrada e chea de infinidade de matices. Manuel María escribiu nun especial de A Nosa Terra dedicado a Otero un moi fermoso ensaio sobre a oratoria de don Ramón Otero Pedrayo, onde di, entre outras cousas, o seguinte: “Cecais que o máis sobresaínte da oratoria oteriana era o seu fabuloso poder de evocación, o maravilloso don de recrear épocas históricas, culturas, cidades, paisaxes, persoas (…) Asombraba a súa inmensa cultura, a cantidade de citas, a súa prodixiosa memoria, capaz de reproducir poemas enteiros en distintas língoas (…) Otero improvisaba sempre. Por eso os seus discursos e conferencias non se sabía nunca que rumo iban tomar nen cando rematarían. Para don Ramón rematar sempre era difícil e sospeitamos que doloroso, tan falador era”.

Con Ramón Otero Pedrayo coincidirá de novo o poeta de Outeiro de Rei nos anos cincuenta, cando
Manuel María e Uxío Novoneyra se atopan en Compostela cumprindo o servizo militar e don Ramón está a vivir alí os anos máis felices da súa vida. Nese momento Otero exerce a docencia desde a súa cátedra de Xeografía e Historia na Universidade de Santiago e é a figura principal das tertulias do Español, ademais dun verdadero símbolo para toda aquela mocidade que anda a descubrir o seu país. Son os anos escuros, nos que en Compostela só brillan os nomes de Fermín Bouza-Brei, Ramón Piñeiro, Domingo García-Sabell, Carlos Maside, Manuel Beiras García, Ramón Lugrís… e por riba de todos, don Ramón Otero Pedrayo, que se aloxa no Hotel España, propiedade de Santiago Floro Morán, que viñera de Oviedo para estudar Medicina e acabou por dedicarse á hostalería. Despois do xantar, don Ramón non falta un só día á tertulia do Español, no número 37 da rúa do Vilar, un amplo local decorado con espellos e ao que se accede por unha porta xiratoria. E Manuel María é un dos rapaces daquela primeira xeración da posguerra que toma café todos os días con don Ramón, agás os sábados, que é o día que Otero colle o Castromil para Ourense, unha escena que o autor chairego recreou marabillosamente nun dos seus textos.

Aló polo verán de 1982 fixémoslle unha entrevista a Manuel María na súa casa de Monforte para un caderno de conversas que levaba por nome “Galos da Alba”, e, naturalmente, unha das preguntas que non podía faltar naquel parladoiro versaba sobre Otero Pedrayo. “Otero era un home moi xeneroso -díxonos naquela conversa Manuel María-. Cando era catedrático en Compostela vivía no Hotel España, na rúa do Vilar, coa súa muller. Nunha ocasión púxose mal a nai de don Ramón, dona Eladia, e dona Fita, a compañeira de Otero, foi a Ourense coidar á sogra. Entón don Ramón díxome: “Quedo soio e non teño con quen falar. Fágame a caridade de vir xantar comigo mentres Fita non volta de Ourense”. E así é como xantei uns quince días convidado por don Ramón. A verdade é que non falei nada. Escoitar a Otero era un pracer. Sabía todo e contabao moi ben”.

Despois da época de Compostela, a relación entre Otero e Manuel María foi máis esporádica, mais non minguou nunca a amizade entre eles, nin o aprecio de don Ramón polo poeta nin a admiración deste polo seu mestre. En Lugo, na Coruña, en Compostela, en Trasalba ou en Ourense, na tertulia do Español ou na casa de García-Sabell, Manuel María terá o pracer de conversar unha e outra vez con don Ramón, de escoitar os seus parladoiros ou de asistir é lectura dunha obra de teatro de Otero realizada polo propio autor para un reducido grupo de amigos. Convidados por don Ramón, Manuel María e Saleta compartirán tamén mesa e manxares no vello Hotel Roma, na súa casa da rúa da Paz ou na Casa Grande de Trasalba. E don Ramón asiste, así mesmo, a dúas conferencias de Manuel María, unha delas precisamente sobre a Xeración Nós. En 1970 Otero escribe unha peciña de teatro que titula O fidalgo e a noite, coa que agasalla a Manuel María. Os dous escritores coinciden xa moi poucas veces, mais o día do enterro de dona Fita, a comezos de abril de 1975, Manuel María reencóntrase con Otero e os dous amigos fúndense nunha fonda e emocionada aperta. “Vino desfeito. Díxome que despois de tantos anos, non debía deixala saír da casa”. Exactamente un ano despois de morrer dona Fita, morre don Ramón, o 10 de abril de 1976.

En diferentes traballos temos comentado certas semellanzas entre estas dúas importantes figuras: o papel de ponte entre xeracións que tiveron os dous, o sentimento da terra e a predilección polo tempo outonal que tanto os uniu como seres humanos e como creadores, aquel fondo humanismo que posuían e o que tanto un como o outro chegaron a representar para todos nós como símbolos da defensa do país. Desaparecidos Otero Pedrayo e Manuel María e outras figuras como Uxío Novoneyra, todos estamos un pouco orfos. Á beira de personalidades como don Ramón Otero Pedrayo e Manuel María sentiamonos firmes e seguros contra calquera vendaval e en calquera circunstancia histórica.

Manuel María repetía sempre unha frase que dicía a miúdo don Ramón: “Unha das cousas máis difíciles que hai neste mundo é saber envellecer con dignidade”. Eles dous si souberon chegar á vellez con dignidade, sen unha soa sombra nas súas traxectorias biográficas. Oxalá outros se mirasen neses espellos. Tamén lle temos escoitado a Manuel María que dos labios de don Ramón endexamais saíu unha queixa ou unha acusación contra ninguén. Que diferenza co que agora temos que escoitar cada día en tantas persoas que din amar a Galiza! Que pouco aprendemos do maxisterio dos nosos grandes mestres!

O profesor Xosé Manuel Sánchez Rei anda a traballar ultimamente nun libro sobre a correspondencia entre Manuel María e Otero Pedrayo, que pronto ha saír á luz da man da Fundación Manuel María de Estudos Galegos. O ano que lle dedicaron a Otero o Día das Letras Galegas convidamos a Manuel María a pronunciar unha conferencia en Ortigueira, e despois do acto, mentres tomabamos un café, Manuel leunos algunhas cartas de Otero. Só lembramos agora a letra de don Ramón. De seguro que con aquelas cartas que se cruzaron estes dous intelectuais imos poder reconstruír moito mellor a estreita relación que Otero Pedrayo e Manuel María mantiveron ao longo dos anos. Será tamén unha magnífica oportunidade para explorarmos no diálogo da obra de Manuel María co universo creativo de Otero.



Manuel María: o compromiso inquebrantábel co nacionalismo
01-03-2014

“Cando os máis dos académicos e académicas aquí presentes chegamos á Cidade das letras galegas, Manuel María xa estaba alí, na porta, facendo se tal un cigarro, á nosa espera, e deunos unha aperta de recepción cordial”, dixo Méndez Ferrín aquela fría mañá de febreiro de 2003 en Vilalba, diante de centos de amigas e de amigos do grande poeta chairego, procedentes de todo o país. Era, certamente, un acto de xustiza e de verdade histórica recoñecer a Manuel María como precursor da literatura galega nesa primeira xeración da posguerra, adiantándose incluso no compromiso co noso idioma e coa poesía galega a poetas como Celso Emilio Ferreiro, Miguel González Garcés, Pura Vázquez ou Luz Pozo Garza -todos eles máis vellos que el-, e abrindo o camiño que logo transitarían o resto dos homes e das mulleres da súa xeración: Cuña Novás -a quen sempre o Manuel considerou o seu irmán maior-, Avilés de Taramancos, Novoneyra, Méndez Ferrín, Bernardino Graña, Salvador García-Bodaño… Mesmo na prosa galega da posguerra foi Manuel María pioneiro, publicando narrativa en lingua galega antes que o propio Ánxel Fole, Álvaro Cunqueiro, Eduardo Blanco-Amor ou Neira Vilas. E igual acontece no noso teatro, onde destaca como un dos seus cultivadores máis constantes desde mediados dos anos cincuenta, cunhas  vinte e cinco pezas publicadas ao longo da súa vida. Como dixo o Ferrín: Manuel María xa estaba alí cando todos os demais chegaron: na poesía, na prosa, no teatro, na defensa da lingua, no combate firme e diario pola patria.

Quen así adopta ese compromiso co noso idioma e coa literatura de nós desde os 19 anos e desde o ano 1949, cando o galego estaba proscrito e nunha época en que só o feito de escribir en lingua galega era xa un acto subversivo, é porque ten desde moi noviño un sentimento e unha idea moi clara de país, que o leva moi pronto ao compromiso político clandestino, primeiro co Consello da Mocedade e algúns anos despois coa Unión do Pobo Galego (UPG), organización á que se incorpora, xunto con Saleta Goi, a súa compañeira, aos poucos días da súa fundación, a primeiros de agosto de 1964, nun xantar que se celebra en Escairón con Xosé Luís Méndez Ferrín. Veleiquí o poeta / irmán, innecesariamente evocado en outono / porque hai mil anos / que nacemos xuntos na cunca de pedra do noso idioma / e convivimos agres, di o de Vilanova dos Infantes nese magnífico poema de Con pólvora e magnolias que moitas e moitos de nós levamos na emoción e na memoria.

Ramón Piñeiro, aquel vello e admirado amigo das tertulias de Lugo e de Compostela, que era como un Castelao para aqueles mozos da primeira xeración da posguerra e que un día do ano 1952 lle pasa o Sempre en Galiza a un Manuel María cada vez máis ideoloxicamente influído polo pintor Carlos Maside; Piñeiro, digo, acaba sendo a primeira grande decepción para o poeta de Outeiro de Rei, igual que foi tamén unha dolorosa frustración para Antón Moreda. Ramón Piñeiro, o home que moitos daqueles rapaces consideraban o mestre, non é, agora si o teñen claro, nacionalista. Nunca el nas longas conversas arredor da mesa-braseiro, nos parladoiros na casa de Domingo García-Sabell, na Rosaleda, ou nas tertulias do Café Español, nunca el, repito, abraza a idea de Galiza como nación. Non está en ningún momento a prol da reorganización do nacionalismo, non cre na necesidade de forzas políticas propias, e combate unha e outra vez calquera proxecto que teña as súas raíces no pensamento político de Castelao. E é precisamente o propio Ramón Piñeiro o que liquida o vello Partido Galeguista de Castelao e Bóveda e o que promove a creación do PSG para destruír a recén creada UPG. Cómpre non esquecermos a filosofía inicial do partido que se funda á sombra de Piñeiro no despacho de Sebastián Martínez-Risco: “Non somos nacionalistas porque non somos reaccionarios”, podemos ler nun “Adiante” de outono de 1965. O combate do nacionalismo desde o seo do galeguismo, coa participación activa do mestre!

Hai que galeguizar os partidos estatais. Velaí a principal misión política que lles transmite Ramón Piñeiro aos que pasan pola mesa-braseiro de Xelmírez. O nacionalismo non ten futuro. É unha idea do pasado. Nós sós non podemos construír o país. Temos que implicar no galeguismo ás forzas políticas maioritarias que operan en Galiza. Hai que conquistar o apoio de amplos sectores sociais. Esa é a estratexia que defende Piñeiro no momento da Transición. “No pasado, o galeguismo era un partido entre tódolos partidos que actuaban en Galicia; no futuro, será un imperativo de tódolos partidos galegos. A maioría de edade de Galicia consiste mesmamente en que deixe de existir un partido galeguista para que sexan galeguistas tódolos partidos”, dille Ramón Piñeiro a Rodolfo Prada nunha carta datada en Compostela en febreiro de 1976. E en coherencia con ese pensamento, Piñeiro impulsa a creación de Realidade Galega e pouco despois el mesmo se compromete activamente co PSOE de Francisco Vázquez nas primeiras eleccións ao Parlamento galego. PSOE, 16 deputados; Bloque-PSG, 3; Esquerda Galega, 1. Con ese resultado tan exiguo para as forzas propias, e nese escenario tan confuso para unha cidadanía galega tan necesitada de conciencia de país, de autoorganización e de confianza na súa propia forza como pobo, nese contexto político cada vez máis adverso para o nacionalismo galego, moitas e moitos de nós seguimos a remar río arriba, sen perdermos a ilusión e sen renunciarmos endexamais ao soño de irmos un día do Courel a Compostela por terras liberadas. E foi así como erguemos o edificio da casa común, confiando na nosa propia forza. E nunca aí deixou de estar, na primeira liña de combate, o noso poeta coa pedra de grá / do seu canto popular e limpo / e a bandeira vermella que nos viste /  conxuntamente, preludio do sudario, porque Manuel María si foi un home de compromiso inquebrantábel co nacionalismo galego. Unha liña recta na defensa da patria.


Francis Jammes no pensamento poético de Manuel María
20-09-2013

Dicía Manuel María que aínda que andara todas as terras do mundo, sempre estaba en Outeiro de Rei, na súa paisaxe, escoitando o rumor dos seus ríos, vendo o Cordal de Chinto e albiscando os Montes de Abadín. Ámote, Outeiro, como non amei / a terra algunha, proclama o poeta nun dos seus poemas. Dicía tamén Manuel María que sempre o acompañaba a soidade da Terra Chá, esa terra da que el estaba feito e á que un día quería regresar, porque desa terra procedía o aire que respiraba, o cal dos seus ósos e a arxila do seu corpo: …quero / deitarme, Outeiro, no teu chao, / contemplar o brillo das estrelas, / o paso das nubes tráxicas e grises / mentres, con todo o meu ser, vou, / moi de vagar, dun xeito lúcido, / facéndome, para sempre, terra túa / e ensumíndome, calado, no teu seo.

Canto máis navegamos ese río grande que é a poesía toda de Manuel María, canto
máis sucamos o seu canto, máis admiramos a luminosidade do seu pensamento poético, que vai máis aló do pensamento político e patriótico que expresan os seus poemas, e, por suposto, máis aló do plano estritamente literario, porque Manuel María, ademais dun altísimo poeta e dun poeta cunha fidelidade inquebrantábel ao seu país, foi tamén un home cunha profunda sabedoría humanista, un home que tivo desde moi mozo unha maneira de contemplar e comprender o mundo que con toda certeza nos leva ás orixes da súa formación intelectual, á biblioteca do seu tío crego e ás longas conversas co poeta Luís Pimentel, que é o mesmo que dicir, á sensibilidade de Francisco de Asís e de Francis Jammes, tan presente e tan viva na súa poesía, en calquera das súas épocas, mais dunha forma máis constante e máis preponderante nos seus últimos libros.                                           
Outros con máis autoridade académica ca min teñen observado xa a presenza do pensamento vital de Francis Jammes no pensamento poético de Manuel María. Nos dous poetas atopamos, efectivamente, esa actitude de cegamento ante a marabilla do cosmos, o amor pola natureza, ese esforzo por penetrar na alma das pequenas cousas, mesmo dos obxectos inanimados, a ollada do cotián e do rural, a evocación do territorio máis íntimo, unha enorme humildade e admiración ante unha pinga de orballo ou ante a delicada luz do vagalume. Cando o propio Manuel María define a poesía de Jammes está definindo tamén unha parte importante da súa propia obra poética, aquela que se nutre do máis profundo e esencial do ser humano, aquela que só pode escribir quen posúe unha finura extraordinaria, unha grande capacidade de observación, vivencias moi fondas, e quen, ademais, sabe meditar, recollerse espiritualmente, facer o camiño cara dentro, ser mineiro de si mesmo. No prólogo que escribiu para a tradución ao galego das Catorce oracións  de Francis Jammes, Manuel María fala dunha poesía caracterizada pola súa sinxeleza transparente, polo seu franciscanismo, polo amor polo telurismo panteísta, pola aceptación do cotián e pola expresión dos sentimentos dun xeito auténtico, directo, claro; elementos estes, certamente, ben familiares para as lectoras e os lectores da poesía de Manuel María. Toda a delicadeza poética, a fondura humana  e o máis alto saber de Manuel María está precisamente en libros como As lúcidas lúas do Outono ou Compendio de orballos e incertezas, onde o poeta alcanza os máis elevados cumes da poesía. Non deixedes nunca de regresar unha e outra vez a eses seus poemas, porque a súa claridade é precisa e imprescindíbel para iluminarnos por dentro.
                                   
As concomitancias entre o poeta de Orthez e o poeta de Outeiro de Rei darían para un longo ensaio. Nós aquí só queremos facer unha brevísima referencia ao poema de Manuel María “Verbas para o día da miña morte”, publicado en Mar Maior, en 1963, e poñelo en diálogo co poema de Jammes “Oración para que o día da miña morte sexa fermoso e puro”. Lean, por favor, os dous poemas e comprobarán que estamos ante un pensamento poético moi semellante, moi próximo. Meus Deus: fai que o día da miña morte sexa fermoso e puro, di Francis Jammes. Que sexa todo sinxelo e natural /…/ Que haxa un verde tenro para os meus ollos / e unha penumbra amábel no meu cuarto /…/ Que Abril floreza en rosas e paxaros. / Que o aire teña un azul moi transparente / como os versos de Jammes, polas tardes, escribe Manuel María. Meu Deus: fai que o día da miña morte sexa fermoso e puro, / que colla as mans dos meus fillos entre as miñas / como o bo labrego das fábulas de La Fontaine / e que morra cunha gran calma no corazón, di a oración de Jammes. Que Saleta reciba este golpe resignada. / E que os seus tenros beizos amorosos / se unten, Señor, co mel dun prego /…/ Que sinta no meu ser a luz da paz / coa mesma intensidade que sentín / os versos de Rosalía que amo tanto, clama Manuel María. Jammes, sempre Jammes no verso do poeta de Outeiro de Rei.  
                                   
Non é de estrañar que cando Manuel María visita por primeira vez a tumba de Francis Jammes en Hasparren, nos Baixos Pirineos, deixe cunha emocionada tenrura as rosas da súa admiración e os caraveis do seu sentimento enriba da lápida do poeta vasco-francés, daquel poeta de longas barbas brancas que tanto admiraron outros como Mallarmé ou Rilke e que Manuel María tivo a sorte de descubrir na súa mocidade nada menos que na voz de Luís Pimentel. Imaxinámonos perfectamente a fonda emoción de Manuel María no momento do seu tantas veces soñado reencontro co seu admiradísimo poeta que dorme na paz da terranun cantiño daquel pequeno cemiterio de Hasparren que, como este de Outeiro de Rei, ten algo de horto e de xardín. E sabemos moi ben que naquela primeira ofrenda de Manuel María a Francis Jammes ían tamén as rosas de Luís Pimentel, de Noriega Varela, de Aquilino Iglesia Alvariño, de Crecente Vega, de Díaz Castro… Con esa mesma entrega emocional, coa dor aínda no corazón pola ausencia do amigo, poñamos nós agora, sobre a lápida de Manuel María da Casa de Hortas, estas outras rosas que Saleta trae entre as súas mans e que expresan igualmente toda a nosa admiración e o noso sentimento por este noso grandísimo poeta que nos axudou a descubrir e a amar a nosa patria e a abrirnos para sempre á verdade e á beleza.




Sobre a poesía última de MM

Conferencia de Manuel López Foxo






Diálogos con Manuel María. Manuel López Foxo (Diario cultural. Radio Galega)




 Conferencia: "Unha outra mirada sobre a poesía Manuel María" (na Biblioteca Miguel González Garcés). Conferencia 

                                            


Acto na Universidade da Coruña

Acto na Universidade da Coruña



Conferencia: "A poesía de Manuel María: o país e tamén unha viaxe cara a dentro" (Casa Museo Manuel María. Outeiro de Rei)

XXV Xornadas de Lingua e Literatura Manuel María (Sábado, 9 de Abril 2016)

Conferencia: "A Poesía última de Manuel María" (Cambados)



Mesa redonda: "Manuel María, poeta do noso pobo" (Lugo)



Conferencia: "Manuel María: o país, sempre o país, e tamén unha viaxe cara a dentro" (Ferrol)


 






                                                                          










Ningún comentario:

Publicar un comentario

Subscribirse a: Publicacións (Atom)