Sobre o regreso de Castelao: o que nunca se dixo

Bautista Álvarez, en Bonaval, entre dous policías / Xan Carballa

A autoridade política que decidiu o cambio do itinerario da comitiva fúnebre foi quen realmente provocou os graves incidentes que se produciron en Bonaval.

O 28 de xuño de 1984, hai agora corenta anos, os restos mortais de Castelao chegaban a Galiza no medio dunha  grande controversia política e duns graves incidentes que ninguén desexaba. Se aquel era o momento ou non do retorno de Castelao foi un debate que incluso enfrontou aos dous sectores do nacionalismo galego que tiñan presenza na vida política e institucional do país naquel momento: Esquerda Galega e o BNG. Se para Camilo Nogueira a traída dos restos de Castelao supoñía unha oportunidade para reivindicar a súa figura, a súa obra e o seu pensamento unha vez constituído o primeiro Parlamento galego en 1981, procurando que nese acto histórico ninguén se sentise “separado ou discriminado” e reclamando que no mesmo estivesen representadas “todas as institucións e todas as forzas políticas, sociais e económicas” -con esas palabras defendeu Nogueira a iniciativa na Cámara galega-, para o BNG aquela operación era unha auténtica farsa, que se levaba a cabo, ademais, xusto despois da expulsión da Cámara galega dos deputados Bautista Álvarez, Lois Diéguez e Claudio López Garrido. Tamén entre os galeguistas que foran amigos e compañeiros de Castelao no PG había as dúas visións: os que estaban a favor e en contra de traelo nese momento.

O certo é que se o que de verdade se pretendía era tributarlle a Castelao a homenaxe que o pobo galego lle debía, o que terían que facer as institucións autonómicas nos meses previos á data fixada para o seu retorno sería unha intensa campaña mediática e social sobre o que Castelao representou para a cultura galega e para a historia política de Galiza, co obxecto de que cando chegase o día do seu retorno houbese unha multitude de persoas entre o aeroporto de Lavacolla e Bonaval. Pero nada diso se fixo. De feito se algunha xente de Rianxo e do PCG non vai ao aeroporto e a militancia do BNG a Bonaval, ese día Castelao regresaría á súa patria sen ningún recibimento popular, agás o das autoridades que o esperaban. Non debe sorprender, pois, que os nacionalistas do BNG se sentiran na obriga moral de denunciar aquela operación política, expresando na propia rúa a súa indignación co proceder do Parlamento galego e da Xunta de Galicia. O propio Xosé Benito Abraira, que viña acompañando os restos de Castelao desde Buenos Aires e que era o último sobrevivente do círculo íntimo de Castelao no seu exilio, estando á súa beira desde o día que chegou a Montevideu até que se pecharon os seus ollos para sempre, díxonos aquela mesma noite nun inesquencíbel paseo desde a Praza do Toural ao Obradoiro: “Mire, Castelao estaría moi contento, porque o que el quería era ver o seu pobo en loita”.

UNHA LONGA ESPERA EN BONAVAL

Os militantes do BNG que nos achegamos aquela tarde a Compostela para recibir a Castelao fixémolo para honrar a súa figura, e si, tamén para protestar con pancartas diante das autoridades por levar a cabo o retorno daquela maneira, mais nunca tivemos a intención de que se producisen incidentes. Desde as 16.30 moitos e moitas nacionalistas fomos ocupando as dúas beiras da rúa Campo de san Domingos, situándonos detrás dos valos colocados pola policía local no acceso a san Domingos de Bonaval. Alí estivemos esperando o cadaleito de Castelao durante case catro horas, pois o avión chegou a Lavacolla ás 20.02, cun atraso de varias horas, xa que houbera unha ameaza de bomba no aeroporto de Madrid.

O que nunca se di é porqué se produciron finalmente aqueles enfrontamentos entre a policía e as persoas alí concentradas. O que sucedeu foi o seguinte: o que estaba previsto era que a comitiva fúnebre baixase pola rúa de San Roque e a rúa das Rodas até a Porta do Camiño e logo accedese a Bonaval pola rúa Campo de san Domingos, polo medio de toda a xente que ese día se achegara a Santiago desde todo o país. Para iso instalaran valos a un lado e a outro da rúa Campo de san Domingos ao longo de todo o percorrido, até as escaleiras de san Domingos de Bonaval. Pero no último momento cometeron a torpeza política de evitar o paso de Castelao polo medio do público e baixaron pola rúa Ramón María del Valle-Inclán, por onde hoxe está o Centro Galego de Arte Contemporánea. Iso, naturalmente, indignou aínda moito máis a todas as persoas que estabamos alí desde primeira hora da tarde. Con aquela decisión separaban a Castelao dos nacionalistas galegos alí congregados, entre os que se atopaban persoas como Manuel María, Saleta Goi ou Bautista Álvarez, que na Galiza da posguerra, en pleno franquismo, foron das primeiras persoas en defender o ideario político de Castelao, cando a súa figura estaba totalmente proscrita. Nin sequera nos deixaron darlle un aplauso a Castelao e emocionarnos ao seu paso. Os varios centos de persoas que esperabamos poder vivir ese momento acabamos correndo diante da policía e levando paus, mentres a fume de carozo metían o cadaleito de Castelao na igrexa de san Domingos de Bonaval.

A RESPONSABILIDADE POLÍTICA DAQUELA TRISTE XORNADA

Se alguén foi responsábel daquela triste xornada non foron, desde logo, os nacionalistas galegos do BNG. Fórono, en primeiro lugar, as institucións autonómicas por non facer absolutamente nada por tributarlle ese día a Castelao a homenaxe multitudinaria que el merecía ao regreso do exilio, no seu retorno á súa nación, á Galiza pola que tanto loitou e sufriu. Non houbo o máis mínimo interese en mobilizar á sociedade. E daqueles incidentes quen de verdade foi responsábel foi a autoridade política que decidiu que o féretro co corpo de Castelao non pasase finalmente polo medio de toda aquela xente que levaba varias horas esperando poder recibir co corazón emocionado os restos da figura política máis admirada do nacionalismo galego. Aquilo xa non era só unha farsa. Acabou sendo un secuestro de Castelao á súa chegada a Bonaval, diante dos nosos propios ollos, apartándoo fisicamente de todas aquelas persoas que tiñan a ver co seu ideario político e mesmo mallando sen compasión nos militantes nacionalistas que berraban “Galiza ceibe, poder popular!”. Algúns deles, como foi o caso de Bautista Álvarez, acabarían no hospital. Era difícil que nese escenario non houbese berros de indignación, intención de rebentar o cordón de seguridade e mesmo insultos. Aquilo era inadmisíbel. Os versos de Celso Emilio Ferreiro viñan de novo ás nosas cabezas: “Olla meu irmáu honrado / o que acontez con Daniel: / os que o tiñan desterrado / agora falan ben del”.

AS IMAXES DA XORNADA

Co que non contaban as autoridades é cun Alexandre Cribeiro ao fronte do centro de TVE en Galiza disposto a ofrecer en directo as imaxes de todo o que estaba a suceder e cunha Tereixa Navaza narrando a situación e lendo textos do Sempre en Galiza. O director da televisión española en Galiza sería cesado de inmediato no seu cargo e a xornalista condenada durante anos ao ostracismo desde ese momento. Afortunadamente aínda había outra cámara para facer as mellores fotos daquel día para a historia: a cámara fotográfica de Xan Carballa, daquela xornalista de A Nosa Terra. Aquelas fotografías conformaron precisamente unha magnífica exposición na pasada primavera no Museo de Pontevedra, coincidindo cos corenta anos da traída dos restos de Castelao, comisariada por Xosé Enrique Acuña, e da que se acaba de editar o catálogo. Calquera daquelas 52 fotos de Xan Carballa reflicte fielmente o contexto político no que se fixo o retorno e o escaso recibimento popular co que Galiza recibiu a Castelao. Nada a ver co enterro de Curros Enríquez na Coruña en 1908 ou co enterro de Castelao en Buenos Aires en 1950. Nunca na presidencia da Xunta de Galicia e do Parlamento galego houbo a intención de facer algo igual. O que realmente pretendían en 1984 non era enterrar en Bonaval o corpo de Castelao, senón enterrar todo o que significaba a súa figura política e todo o que representaba o exilio, evitando o fervor popular e a socialización do ideario nacionalista.

O BNG fixo o que tiña que facer: estar ese día en Compostela para recibir a Castelao e para reinvidicar con pancartas, con pegatinas e coas gargantas o seu pensamento político. Todo o que sucedeu á chegada dos restos de Castelao a Bonaval causouno a cegueira política e a falta de sensibilidade das autoridades que decidiron no último momento aillar a Castelao dos que levaban décadas defendendo os seus ideais e cargar violentemente sobre as persoas alí concentradas. Así o vivimos nós aquel día e así o contamos aquí.