O inmenso legado do profesor Beramendi

Foto E. Xerais

Nos primeiros días deste mes de xullo deixounos, de forma repentina, aos seus 83 anos, o profesor Justo Beramendi (Madrid, 1941-Santiago de Compostela, 2024). Aínda que eu nunca tiven relación académica ou amizade con el, máis aló dalgunha que outra conversa de café, era unha desas persoas das que un sente de verdade non ser amigo del de toda a vida, porque nada nos houbese gustado máis que vivir á beira do seu maxisterio intelectual e humano. Grande privilexio tiveron os que o trataron e aprenderon con el a amar o país, a coñecer a súa historia contemporánea e a traballar con ilusión por facer de Galiza unha nación consciente da súa personalidade, dona do seu futuro, próspera e moderna.

Despois de todo o que se dixo e escribiu tras a súa morte pouco se pode dicir, pero aínda menos despois do fermosísimo discurso que no seu día sobre a súa figura pronunciou na Casa da Matanza, no acto no que se lle entregou o “Pedrón de Ouro”, o xornalista Luís Álvarez Pousa, que tanto o tratou desde 1974, coincidindo os dous na súa chegada a Compostela, no traballo político-xornalístico do Colexio de Arquitectos e na fundación da revista Teima. Convídoos á lectura daquel texto, porque ninguén pode expresar mellor o que representa a figura de Justo Beramendi para a cultura galega e para Galiza (“Justo Beramendi, in memoriam. Risco e rebeldía”, Tempos Dixital, 03/07/2024).

Foi o arquitecto César Portela quen trouxo a Beramendi para Galiza, porque Beramendi era galego por decisión propia, e que galego! Abraza a nosa lingua de inmediato, faise militante do PSG que lidera Xosé Manuel Beiras, participa na creación do Museo do Pobo Galego e de publicacións como A Trabe de Ouro e Tempos Novos, remata os seus estudos de Historia na Universidade de Santiago anos despois de facer unha enxeñería industrial e inicia o seu inxente labor como investigador cunha tese de licenciatura sobre a figura de Vicente Risco, que prosegue coa súa tese de doutoramento sobre o nacionalismo galego no primeiro terzo do século XX. Xa como catedrático de Historia Contemporánea na USC, especializado na historia dos nacionalismos e das ideoloxías, emprende a gran empresa intelectual da súa vida: o estudo da historia do galeguismo político, ao que dedica varias décadas de traballo e que culmina con esa obra monumental que é De Provincia a Nación (Xerais, 2007), que vén ser algo así como o que significou para o coñecemento das nosas letras a Historia da Literatura Galega de don Ricardo Carvalho Calero.

As persoas que na segunda metade dos anos setenta comezamos a descubrir que tiñamos un país do que apenas sabiamos nada, pouco máis tiñamos que media ducia de libros para saciar a nosa curiosidade polo pasado histórico de Galiza. Á marxe do Sempre en Galiza de Castelao na edición de Akal, venme agora á memoria Los Gallegos, un volume publicado en 1976 por Ediciones Istmo, que dirixía José Antonio Llardent, un libriño de Ramón de Valenzuela (Historia do galeguismo político, Akal, 1976), O Estatuto galego (Edicións do Rueiro, 1975), de Xosé Vilas Nogueira, a Historia de Galicia que editou a Fronte Cultural da AN-PG en 1979, que tivo un éxito extraordinario, e xa en 1981 o libro Historia de Galicia. IV Edade Contemporánea, de Xosé Ramón Barreiro Fernández. A eses títulos podemos engadir tamén Unha ducia de galegos (Galaxia, 1976), de Víctor F. Freixanes. Até ben entrada a década dos oitenta ou comezos dos noventa realmente estivemos moi orfos de bibliografía sobre o noso pasado histórico, pois tampouco estaba ao alcance de calquera persoa a obra de Benito Vicetto, Manuel Murguía ou Vicente Risco. 

Sobre a historia contemporánea de Galiza abriu o camiño o profesor Barreiro Fernández, e fíxoo ademais comezando pola revolución de 1846 e a primeira xeración galeguista (El levantamiento de 1846 y el nacimiento del galleguismo (Pico Sacro, 1977). Mais quen de verdade profundizou na historia do galeguismo político en toda a súa dimensión organizativa, social, política, ideolóxica e sociopolítica foi o profesor Beramendi. É a el a quen lle debemos a primeira investigación sistemática e o maior estudo que se fixo do que é a corrente de pensamento e de acción política a prol do país que vai desde 1840 aos nosos días e que coñecemos como provincialismo e rexionalismo e xa como nacionalismo galego desde 1916. 

Justo Beramendi exerceu a investigación e a docencia cunha entrega admirábel, formando a varias xeracións de investigadores, impulsando o coñecemento histórico de Galiza e primando sempre por riba da súa propia ideoloxía de home comprometido coa democracia, co progreso e coa nación galega o seu rigor científico como historiador. Consciente de que o intelectual tamén debe construír a sociedade, nunca se negou a colaborar en todo o que fora a divulgación social da historia e a análise do acontecer político, organizando e coordinando congresos, entregándonos libros como O nacionalismo galego, en colaboración con Núñez Seixas, (Edicións A Nosa Terra, 1995), ou publicando mensualmente a súa crónica política en Tempos Novos. Hoxe a figura de Beramendi é un referente fundamental dentro e fóra de Galiza no estudo da cuestión nacional, dos nacionalismos e das ideoloxías contemporáneas. 

O día que soubemos da súa morte invadeunos unha enorme tristeza, porque tivemos a certeza de que nos acababa de deixar o Manuel Murguía do noso tempo. Aquel día non deixamos de lamentar o pouco que o tratamos co moito que tiñamos que aprender del, do seu saber académico e intelectual e do seu exemplo como galego por vontade propia e como home bo e xeneroso. O seu legado é certamente inmenso e é parte xa da historia máis luminosa do noso país. Foi un verdadeiro mestre en toda a dimensión da palabra.