Moncha Fuentes e as sombras que nos perseguen

Foto Xerais

Con 66 anos, Moncha Fuentes publicou a súa primeira novela, coa que obtivo o Premio da Crítica Galega. Coa súa segunda novela gañou o Premio Antón Losada Diéguez e pasou a ocupar xa un primeiro posto na narrativa galega contemporánea.

O tradutor de sombras. Velaquí unha novela que profundiza nos territorios máis fondos e máis íntimos das persoas ao tempo que reconstrúe a historia política do país a través dunha familia, galeguista e culta, da pequena burguesía ourensá, nun percorrido que vai desde o momento da creación do Partido Galeguista até os nosos días. Roque Corbal Ferro, o protagonista principal, é unha persoa insegura, chea de dúbidas, feble, influenciábel, dependente do alcohol, que leva en si o enorme peso da morte do pai cando el tiña nove anos, un tema tabú no seo da súa familia. A nai, Camila Ferro Cidre, quedou igualmente devastada con aquela morte e nunca comprenderá tampouco porqué o marido, Arcadio Corbal, un prestixioso médico-psiquiatra, tomou a decisión de suicidarse en vez de falar con ela do que lle estaba a suceder, e o avó, Néstor Corbal, un mestre que participou na fundación do PG e que logo tomará partido pola Dereita Galeguista de Risco, sospeitará sempre que a ruptura política e ideolóxica co fillo no momento da súa adolescencia tivo a ver co camiño que el colleu naquela encrucillada coa que se atoparon os militantes do PG a partir de 1934. Son as sombras do pasado que perseguen e atormentan aos protagonistas principais desta historia, a segunda novela que publica Moncha Fuentes (Marín, 1952).

Para Roque Corbal, que está a facer psicanálise, será fundamental lembrar a súa relación entrañábel co avó Arcadio, talvez o ser que máis quixo, porque aquelas conversas que mantivera co avó até os seus trinta e tres anos permitíranlle alumear zonas escuras sobre as que imperaba o máis estrepitoso silencio, así como reconstruír a biografía do pai, que é unha sombra que o persegue sen tregua e que lle causa unha profunda dor (“nunca estiven interesado por min, senón na figura de meu pai, sempre flutuando diante miña como unha pantasma”). Seu avó será o único que lle fale do pai. Á súa vez, para o avó fora moi reconfortante para o seu espírito o interese de Roque sendo xa un mociño por toda aquela etapa histórica que el viviu tan intensamente e que agora seguía viva na curiosidade e nas ideas do neto. Nesas conversas, que eran un gozo para Roque, Néstor Corbal aborda por primeira vez o distanciamento que se acabou producindo entre el e o fillo e o padecemento que sufrui tras a súa morte, unha dor da que nunca se reporá e que só puido calmar coa súa preocupación por Camila e polo polos netos.

Pola súa parte, Camila Ferro, acepta a idea do psiquiatra de falar da súa vida con Arcadio e daquel suceso tan espantoso que destruíu temporalmente a súa felicidade (“eu marchara, desaparecera o día do enterro de teu pai”). Camila ábrese finalmente ao fillo e dille todo o que nunca antes lle dixera da vida con seu pai e do seu sufrimento tras o suicidio. Lémbralle que incluso tivo que cambiar de casa para liberarse daquela memoria tan dolorosa, buscando así un bálsamo para a súa angustia. As confesións de Camila permítenlle a Roque, así mesmo, coñecer o mal que o pasou súa nai, do que el non soubera nada até ese momento, porque ela fora quen de rexurdir daquel naufraxio vital e de abrazar de novo a vida.

As sombras vanse iluminando ao longo do relato, pero hai sombras que permanecen para sempre, como a daquel malogrado artista de nacionalidade suiza, afogado nas augas do río Miño aos vinte e catro anos no verán de 1915 e que os familiares o deixaran en Ourense nunha capela do cemiterio ao que Roque ía de neno co seu avó visitar o panteón no que estaba enterrada a súa avoa Sara e que agora de maior volve a visitar, pousando de novo os seus ollos no mármore onde está gravado o nome do artista suizo.

Moncha Fuentes, nunha prosa certamente primorosa e cun ritmo narrativo que convida a ler a obra sen pausa, capítulo tras capítulo, até rematala, escribe páxinas que quedarán para sempre na nosa memoria, como as que evocan o paseo do avó co seu neto cando este tiña seis anos e imaxinaba que a igrexa da Trindade era un castelo e que os barcos pendurados na capela dos Remedios podían navegar polo Miño coas belas brancas infladas polo vento. Roque vivirá con enorme decepción e tristeza como as explicacións do avó destrúen todo aquilo que a súa cabeza podía ver como real, quedándose coa sensación de que nunca máis volvería ter un castelo como o que el imaxinara. É un capítulo que nos regresa á infancia e á idade da inocencia de todas e todos nós.

DA FUNDACIÓN DO PG AO 36

Páxinas inesquencíbeis son as que recollen o momento da fundación do Partido Galeguista, o 6 de decembro de 1931, no Hotel Madrid de Pontevedra. Alí está o avó Néstor Corbal, con Castelao, Otero Pedrayo, Olimpia Valencia, María Miramontes, Ánxel Casal, Banet Fontela… Debates sobre a política fiscal, a creación de grandes portos pesqueiros, o desenvolvemento da agricultura… “nin que dicir ten que todos nos axuntamos coma unha soa alma cando se funda o Partido, e aquilo foi un acontecemento de tal relevancia que o gardo na cabeza e nos meus ollos murchos, coa intensidade gozosa das cousas únicas que suceden na vida”. Xa á tardiña, Néstor Corbal e Xosé Goyanes acompañarán ao poeta e xornalista Johan Carballeira ao vapor de Cangas. “parecía que a Galicia lle chegara por fin a súa hora”, dille o avó a Roque, lembrando aqueles días de desbordada ilusión, coa República dando os seus primeiros pasos.

Néstor Corbal non sabe cando as cousas principiaron a se torcer no seo do nacionalismo, pero está seguro que a derrota dos galeguistas nas eleccións de 1933 escoraron progresivamente o Partido cada vez máis á esquerda, e a través da súa memoria emocionada asistimos aos debates da Asemblea de Ourense de 1934 entre Vicente Risco e Suárez Picallo e entre Alexandre Bóveda e Aquilino Iglesia Alvariño, ou participamos do ambiente da Asemblea Extraordinaria de Compostela, aberta co discurso de Manuel Gómez Román, onde se pecha definitivamente o debate sobre as coalicións e se decide ir ás eleccións do 36 coa Fronte Popular, para desgusto de don Ramón Otero Pedrayo, que a pesar diso, e ao contrario que Risco, non abandona o Partido. O relato dos feitos ten de pano de fondo a recreación daquel día: “un sábado de xaneiro, frío e húmido como unha lesma, os membros do Partido baixabamos en pequenos grupos polo Pombal cando a noite xa se botara enriba, o ceo semellaba engulir as ásbores da Ferradura, as luces dos farois estremecíanse nas lousas molladas do chan…”. Virá despois a campaña a prol do Estatuto de Autonomía e o éxito do referendo. Aquilo supuxo “un desbordamento de entusiasmo, un día de xúbilo como eu nunca alcanzara a soñar”. No seu interior Néstor Corbal vive con desacougo a separación do Partido, a dúbida de se tería obrado correctamente.

O avó contaralle tamén a Roque como se desenvolveron os terríbeis feitos a partir do 18 de xullo do 36, todo o que veu despois naquelas madrugadas de pánico e pistolas, de terror e de barbarie, de represión e de medo. Un certo día, aquel mestre católico, nacionalista, non comunista, amigo de Risco e que tomara a decisión de deixar o PG, abandona o Goberno Civil, a onde fora chamado, sabendo, si, que a súa vida non corría perigo, pero sentindo “un debilitamento nas pernas, un peso no peito, un abaneo”, apoiándose nun dos contrafortes do xardín para non caer ao chan. Cando Arcadio ten quince anos coñece a Otero Pedrayo, e nese momento nace unha fonda relación entre un adolescente Arcadio Corbal e don Ramón, a quen acompaña nos paseos pola cidade, visita no seu piso da rúa da Paz o una casa de Trasalba. Esa amizade é a expresión da ruptura ideolóxica e política co pai. Arcadio Corbal nunca lle perdoará ao pai que non seguise a traxectoria de Otero naquelas horas de división interna no seo do PG. Dalgunha maneira o pai era un traidor para el.

O FRANQUISMO E O DRAMA DOS ENFERMOS MENTAIS

O relato, que fai referencia tamén ao 25 de abril de Portugal, ás últimas sentenzas de morte do franquismo ou ao asasinato de Moncho Reboiras, aborda, así mesmo, moi cruamente, de forma descarnada, a situación dos enfermos mentais neses anos da ditadura. Seguramente son estes os capítulos máis duros da novela, narrados en primeira persoa. Ignoramos nós se son voces de personaxes ficticios ou reais, mais semellan as voces dos propios doentes e dos seus familiares, daquelas persoas que viviron unha realidade tan dolorosa nos anos máis escuros da psiquiatría. A historia de Tina, por exemplo, estremece os corazóns. Era cando a moitas mulleres que sofrían a loucura nin sequera as levaban a un sanatorio psiquiátrico e as gardaban pechadas na corte ou nun alpendre ou nun cuarto no que ninguén podía entrar, moitas veces atadas como animais.

O tradutor de sombras é unha novela que se nutre da historia social e política contemporánea de Galiza, e singularmente da historia do nacionalismo galego no período da II República, pero con personaxes que padecen profundas crises persoais, mesmo a traxedia, e que están encarnados por figuras humanas, de carne e óso, que se expresan a través da técnica narrativa do monólogo, unha novela , por outra parte, cunha construción aparentemente sinxela, pero que posúe unha arquitectura coral perfectamente traballada e que ofrece un relato humano, social e político que arrastra até a última páxina a calquera lector ou lectora.

A FELICIDADE TAMÉN EXISTE

A prosa de Moncha Fuentes está atravesada polos sentimentos do corazón. O amor en todas as súas expresións e os ideais máis nobres que o ser humano pode posuír, así como a sensualidade e a beleza, están moi presentes nesta novela, con capítulos que nos conducen aos días felices da infancia de Roque en Celanova, “o reino maxestoso da liberdade”, ou aos tempos mozos de Camila pasando o verán en Sabarís, nas terras de Baiona, na casa dunha amiga, onde nos resulta doado imaxinar unha horta chea de árbores froiteiras, de mazairas e limoeiros, así como o primeiro encontro de Camila con Arcadio, con aquel psiquiatra do sanatorio de Toén, formado en Alemania, fillo de Néstor Corbal e que se move cun aire vagamente francés. Virán despois días moi felices, velaíños e doces, con viaxes moi gozosas a Portugal, territorio moi amado por Arcadio, onde viven todo aquel ambiente de liberdade que chega tras a Revolución dos Cravos, cos cafés da Avenida dos Aliados cheos de mulleres falando en alto e recuperando os espazos públicos que lles foran vedados.

Roque Corbal Ferro, neto dun vello galeguista que sempre foi fiel ás súas conviccións, fillo de militantes nacionalistas activamente comprometidos coa loita política clandestina, lector desde moi mociño do Sempre en Galiza na edición de Bos Aires de 1961, que sente un inmenso gozo o día que recibe como agasallo das propias mans do avó a primeira edición de As Burgas, a de 1944, non pode deixar de expresar agora a súa sensación de derrota e de profunda preocupación diante dun país a piques de desaparecer: “atención, atención, a quen poida interesar, non se vende outono na ribeira do Arnoia, véndese País ancestral ”. Iso é o que lle gostaría proclamar polas rúas cun megáfono a Roque Corbal. Hai dúas páxinas nesta novela de Moncha Fuentes que constitúen o máis fermoso e contundente manifesto político que unha lectora ou un lector pode atopar sobre o que hoxe lle está a acontecer a Galiza. Non hai ensaio político de cen páxinas que transmita con tanta verdade, beleza e eficacia o brado de dor e de denuncia dunha persoa con clara conciencia nacionalista fronte á desfeita e á venda do país.