Dúas obras imprescindíbeis de Manuel Veiga

Se nestes tempos o intelectual ocupase outro papel na sociedade, Manuel Veiga Taboada sería o noso Jean-Paul Sastre.

Seguimos a Manuel Veiga (Monforte de Lemos, 1960) desde hai décadas, desde que o seu nome comezou a aparecer nas páxinas de A Nosa Terra, semanario no que primeiro exerceu como redactor, a partir de 1983, e posteriormente como director. Mais foi talvez nos últimos anos cando de verdade nos percatamos de que estamos diante dunha das cabezas intelectualmente mellor amobladas do país. Á marxe da súa sólida e ampla formación académica, Veiga é unha das persoas máis cultas e lúcidas que eu coñezo, un moi destacado novelista, unha referencia no xornalismo galego e unha das figuras máis brillantes coas que hoxe conta o pensamento político galego, aquel que se elabora con absoluta independencia, sen outra finalidade máis que construír unha mirada crítica sobre o noso país e sobre o mundo desde nós mesmos.

Se nestes tempos o intelectual ocupase outro papel na sociedade, Manuel Veiga Taboada sería o noso Jean-Paul Sastre. Mais este monfortino-vigués nunca será un símbolo, porque nin el o pretendeu nunca, nin se ve nese papel nin a súa cultura e a súa lucidez radical ten as fiestras necesarias para chegar ao conxunto da nosa sociedade como si o tiveron os existencialistas franceses. Desde as marxes da intelectualidade na que el elabora a súa obra creativa e xornalística e, desde logo, desde fóra de calquera poder ou capela social, política ou académica que haxa no país, Manuel Veiga está a entregarnos algunhas das páxinas máis extraordinarias da nosa literatura e a análise política e sociolóxica máis luminosa que se está a escribir en Galiza neste momento. Así o afirmo, con esta rotundidade.

Abondan dous títulos recentes para demostrar o que acabamos de dicir: Perder as bestas (Xerais, 2023), a súa última novela, que vén precedida xa de títulos como O exiliado e a primavera (2004), Lois e Helena buscándose un día de tormenta (2006) ou As mellores tendas de Madrid (2021), entre outros, e o libro de ensaio A literatura galega contada aos escépticos (Galaxia, 2024), que tamén se vén sumar a outros traballos seus anteriores como Galicia contada aos non galeguistas (2020) ou Que sabes da Guerra Civil e o franquismo? (2021).

Dúas obras imprescindíbeis de Manuel Veiga.

Desde que Méndez Ferrín escribiu Arraianos, e hai diso xa ben tempo, non sei se se faría unha novela cunha prosa tan viva, rica e brillante como a que atopamos nas páxinas de Perder as bestas. Para comezar, nesta novela Manuel Veiga aborda un relato histórico moi descoñecido, incluso para as persoas interesadas pola memoria histórica. Desde que Harmut Heine comezou a desenterrar en 1972 a historia que andaba de boca en boca sobre os guerrilleiros galegos, foron moitas as investigacións que se levaron a cabo, e tras a publicación en 1980 d´A guerrilla antifranquista en Galicia, a bibliografía sobre o tema foise enriquecendo con outros moitos e importantes libros. Mais para min e para outra xente foi a novela de Manuel Veiga a que nos descubriu case dunha maneira real, como se estivésemos alí, outra parte desa historia: as chamadas contrapartidas.

Integradas por ex militares e gardas civís, as contrapartidas actúan no territorio facéndose pasar por guerrilleiros, vivindo e vestindo coma eles, para intentar descubrir o apoio co que contaban as verdadeiras guerrillas, practicando a violencia máis extrema, máis despiadada, propia de seres humanos sen corazón, e un auténtico terror entre a poboación por alí onde pasaban para así desprestixiar o movemento guerrilleiro. Foi desta maneira como colleron a moitas daquelas persoas, familiares, camaradas e veciños, que facían de enlace cos homes do monte. Máis que dar cos guerrilleiros, o que pretendían as contrapartidas era deixar sen sostén popular, sen apoio social, a loita das mulleres e dos homes que se botaran ao monte.

Se xa esta temática é suficientemente atractiva para unha novela, Manuel Veiga relata cunha veracidade e unha riqueza léxica admirábel, dunha forma crúa, áxil e maxistral, toda aquela barbarie protagonizada polas contrapartidas nunhas terras próximas á fronteira con Portugal. Sen dúbida algunha, Veiga situouse con este texto nun dos cumes da narrativa galega actual. Precisamente estes días veñen de concederlle o Premio Nacional da Crítica en Narrativa Galega por este libro. Esta novela merece ese galardón e calquera dos máis prestixiosos premios que se conceden dentro ou fóra de Galiza. Había tempo que non liamos un texto narrativo en lingua galega tan extraordinario.

Aínda impactados coa lectura de Perder as bestas, chéganos outro novo libro deste autor: A literatura galega contada aos escépticos. Uxío Novoneyra, contemplando ao lonxe os tesos cumes do Courel, expresou aquel coñecido verso que abre Os eidos: “Eiquí síntese ben o pouco que é un home…”. Lendo agora nós estas reflexións de Manuel Veiga sobre a literatura galega, eu teño que dicir o mesmo: diante da altura intelectual e da claridade discursiva coa que Veiga escribiu esta obra, un vese ben pouco competente para escribir de literatura.

Neste libro Manuel Veiga reivindica autoras e autores non sempre situados nos nosos altares, di verdades que non queremos aceptar, expresa que non alcanza a ver polo de agora na narrativa galega actual esas grandes obras que lle outorgan a unha literatura o rango de universal, considera que o mérito de A esmorga é a súa calidade artística e non a temática homosexual, o bo galego ou o amor a un territorio, fainos ver como cando menos desde Otero Pedrayo (e xa antes Rosalía) os autores galegos beberon da literatura estranxeira, manifesta a súa admiración polos poetas dos oitenta e nomeadamente pola prosa e polo clasicismo de Ramiro Fonte, afirma que a influencia de Ferrín -para Veiga un dos nosos grandes escritores do século XX, xunto con Álvaro Cunqueiro- foi o que permitiu que a literatura galega recuperase, nas últimas décadas, boa parte do terreo perdido “até chegar a converterse nunha literatura do noso tempo”, asevera que Polaroid, de Suso de Toro, “moderniza de golpe a literatura galega” cunha linguaxe literaria da nosa época, o mesmo que fan na poesía Lois Pereiro, Xela Arias e Antón Reixa, móstrase comprensivo e indulxente con Vicente Risco e recoñece que a pesar de que ”nos gustaría querelos ao completo, sen contradicións”, temos que aceptar que “o ser humano cambia, muda, mostra unha cara diferente segundo os momentos e as situacións en que o analicemos”. E engade: “Por iso un ser humano é tan difícil de xulgar”. E está a falar nese capítulo de Filgueira Valverde, de quen non ignora, nun acto de elemental xustiza, que a quen foi alcalde franquista de Pontevedra tamén lle debemos que salvara o casco histórico da cidade e que se creara un museo onde a figura máis destacada é Castelao.

Aínda que na súa opinión “cinco ou seis libros de poemas de Manuel María poderán ser citados no futuro entre o mellor da nosa historia literaria”, Manuel Veiga reivindica a súa prosa, e máis concretamente a súa prosa xornalística no semanario A Nosa Terra. As mesmas palabras de eloxio dedica tamén aos artigos que publicaron no citado periódico Ferrín (Dosinda Areses), Manuel Rivas e Bieito Iglesias. Non faltan, así mesmo, nestas páxinas as súas reflexións críticas sobre Chus Pato e Olga Novo (“a vangarda con raíces”) ou sobre o cambio de paradigma que representa a presenza das mulleres na última literatura galega desde que Pilar Pallarés publicou os seus primeiros libros. Atoparemos tamén a reivindicación da obra narrativa de Alfonso Eiré pola súa autenticidade e por expresar o mundo rural desde dentro e outras aproximacións a autores e autoras máis recentes como Berta Dávila ou Eva Moreda. O libro péchase cun epílogo para Valle-Inclán. Manuel Veiga recórdanos que “Igual que Kafka escribiu en alemán e non en checo, e Joyce en inglés e non en irlandés, Valle-Inclán fíxoo en castelán”. E remata dicindo que “Considerar a Valle pode resultar traumático, pero tamén frutífero, como sucede con todas as clases de exilio”.

Un capítulo igualmente moi interesante é o que dedica aos “Límites (e ventaxes) dunha literatura sen estado”, onde deixa reflexións tan interesantes como a seguinte: “a literatura de ámbito rural que primou até hai unhas poucas décadas, acorde coa importancia que mantiña aínda o campo, resúltalle hoxe moi distintante a gran parte dos novos lectores que descoñecen o significado de certas palabras, como cadullo ou vesada, tanto como os obxectos ou labores aos que se refiren”. Creo que cómpre ter moi en conta esa opinión de Veiga para acertar nos textos nos que hoxe se deben iniciar os lectores en lingua galega. Seguramente resulta difícil inicialos no gozo da lectura cunha temática e cunha linguaxe que corresponden a outra época. Os camiños da vida, por exemplo, é unha das grandes novelas do século XX, mais talvez non é a obra indicada para gañar para a lectura en galego a un adolescente destes tempos.

Hai algo que moito lle agradecemos a Manuel Veiga: que contextualice as obras, que teña en conta o impacto que un libro pode producir na renovación dunha literatura e na sociedade dese momento, con independencia de que co paso do tempo sexa ou non sexa unha obra mestra. E tamén lle agradecemos o amplo horizonte mental co que se achega a cada libro e a cada personalidade do mundo das nosas letras, non caendo nunca no desprezo dun autor ou dunha autora por razóns extraliterarias ou ideolóxicas e nadando incluso contracorrente e contra o que está estabelecido no canon literario galego. Esa é a grandeza intelectual e humana de Manuel Veiga. Por iso o admiramos tanto, polo seu criterio, que emana sempre dun pensamento libre de ataduras e de prexuízos.

A literatura galega contada aos escépticos resulta a todas luces unha lectura imprescindíbel, imprescindíbel para as persoas que apenas len en lingua galega ou que se mostran escépticas sobre a calidade do que se publica en galego -e que de seguro atoparán nestas páxinas un conxunto de textos que as convidarán a ler de inmediato literatura galega-, e imprescindíbel tamén para aquelas outras persoas que son lectoras ou que mesmo coñecen a nosa poesía e a nosa narrativa en profundidade, porque a través deste libro talvez descubran que hai outras maneiras de ver e valorar certos momentos da historia da nosa literatura, determinadas obras e as autoras e os autores que as crearon.

Máis aló da exquisita cultura literaria e da lucidez coa que Manuel Veiga aborda cada unha destas figuras da nosa literatura e o que el considera os momentos de ruptura ou de esplendor da mesma (“as liñas de forza que tensan a nosa literatura”), o libro déixanos imaxes inesquencíbeis como a de Méndez Ferrín chegando o último día e case a última hora para entregar o artigo na redacción de A Nosa Terra, en Doutor Cadaval, e pedindo unha máquina de escribir para redactar o artigo mentres fumaba un cigarro. Outra imaxe preciosa é imaxinar naqueles anos escuros, asfixiantes e mediocres da ditadura a don Vicente Risco viaxando a París cun camión e volvendo cargado de libros. Segundo Manuel Veiga ese sería o soño que máis anhelaba aquel intelectual de contrastada intelixencia que vexetaba no seu Ourense “entre a subsistencia económica e a inanación cultural”.