Carta que ben podería ser unha elexía a Xohana Torres

"Que difícil partir / cando non temos alas de regreso”, acababas de escribir nun dos teus últimos poemas.

Xohana Torres,  por Laxeiro

“A comezos de agosto iremos pasar uns días a Vilanova de Cerveira e ao mellor chámote para quedarmos e irmos ver a Xohana”, díxenlle eu a Pepe Puga, que de inmediato se mostrou entusiasmado coa idea e disposto a acompañarnos onda ti. Pero lamentabelmente non houbo esa última tarde contigo. Ao final, temendo invadir así de súpeto, dun día para outro, o teu sosego e a túa intimidade, decidimos non ir, e iso que Medos tiña un grande desexo de coñecerte e de agradecerche en persoa as fermosísimas palabras que só un mes antes lle escribiches naquela libretiña que lle levei: “A Medos Romero, de Xohana Torres. Poesía viva, as dúas!”. O caso é que falamos todos os días na Quinta do Outeiral de ir ou non ir a Vigo, e non fomos polas razóns que xa che expresei. Despois souben por Pepe que esperabas a nosa visita e que aínda che desgustou moito máis que non fósemos ao ter coñecemento do agasallo que eu metera para ti no fondo dunha maleta: un libro sobre a pintura de Segura Torrella, que ben sabiamos nós que che faría moita ilusión e que che traería á memoria outros momentos moi felices da túa vida nas praias de Valdoviño. Lembro perfectamente aqueles teus versos: “Ois, Xohana, / iste domingo vai o pintor Segura. / Hai unha calma. Anímate”.

Si, moito nos quedou por falar, mais Goretti, Carme e eu nunca poderemos esquecer aquela tarde do mes de xullo contigo. Deixáchesnos fascinados. Que acollida tan cálida nos deches e que lucidez en todo o que dicías! Non nos estraña que o noso común amigo Pepe fale sempre con tanta admiración e tan afervoado entusiasmo de ti. Non sabes con que devoción te evoca en cada unha das súas palabras! Merece a pena ser poeta só por ter un editor coma Pepe Puga. Sei ben que a túa ausencia deixou un enorme oco na súa vida. “Miña amiga foise… xa non haberá máis conversas, nin cánticos revolucionarios nin un poema nin nada…”, dime Pepe nun whatsapp cun claro sentimento de tristeza. Non quería que te foras sen que vises impreso, entre as túas mans, entre eses teus dedos que tanta e tan espléndida literatura escribiron, o libro de San Andrés de Lonxe no que el anda a traballar desde hai tempo, buscando a beleza igual que o Mestre Mateo a buscou no Pórtico da Gloria. Mais non foi posíbel. Quixeches aproveitar a calma e o aloumiño dos días de setembro para irte nunha viaxe sen volta. “Que difícil partir /cando non temos alas de regreso “, acababas de escribir nun dos teus últimos poemas, nun deses poemas que escribías talvez máis por compracer a Pepe e sorprendelo cada tarde que te ía visitar que por necesidade de prolongar a túa obra. “Pepe, esprémesme como un limón!”, dicíaslle ti, lembras?, e el inmensamente feliz cada vez que lle entregabas novos versos.

Sabiamos de ti desde a nosa mocidade, e despois de tratar a toda a túa xeración, a uns máis e a outros menos, xa non imaxinamos nunca que poderiamos chegar a coñecerte. Xohana Torres era para nós algo así como unha poeta de clausura, que reaparecía en sociedade só a través dos seus libros, en 1980 con Estacións ao mar, con Tempo de Ría en 1992 e a última vez con Elexías a Lola, mais sen facer acto de presenza, nin sequera cando o Concello de Ferrol, por iniciativa do alcalde Xaime Bello, impulsou unha homenaxe pública no salón de plenos da Casa do Concello e a edición de Ferrol, corazón de  navío. Mais toda a túa obra nos era moi íntima, porque endexamais a deixamos de frecuentar desde que a descubrimos, e mesmo algúns dos teus poemas quedáronse para sempre na nosa mente. Como esquecer, verdade,  versos tan fermosos como aqueles que din:  “…non hai morada máis amarga / que aquela que non garda un alento / familiar e doméstico, capaz de facer florecer / no aleiro unha mapoula”. Léramos tamén moitas veces as páxinas de Franco Grande sobre Xohana Torres nos anos cincuenta en Compostela, rememorando o teu recital poético no Círculo Mercantil no ano 57, e a nosa admiración pola túa figura agrandábase canto máis sabiamos de ti. Canta firmeza no compromiso coa lingua e co país e que coraxe a túa naqueles anos escuros! E vai, e cando xa nin se nos pasaba pola cabeza coñecer a Xohana Torres, a raíz dun meu artigo sobre Adiós María chéganos a mensaxe de a ver cando te íamos visitar unha tarde a Vigo. Poder falar con Xohana Torres toda unha tarde! Case non nos atreviamos a imaxinalo!

E falamos, claro que falamos. Fíxosenos moi curta a tarde para tantas cousas que queriamos falar contigo, que queriamos ouvir de ti! Agora comprendemos que non precisaras toda esa vida social que buscan outras persoas, porque a túa vida interior era tan rica que non sabías o que era a o amargor ou a tristeza de non ter moitas veces con quen dialogar. A túa era unha soidade permanentemente buscada, amorosamente abrazada. Tiñas o teu mundo propio e nutríaste del para facerlle fronte ao paso das horas. Mais abrícheste de inmediato a nós sen apenas tempo para coñecernos. Faláchesnos de que naceras en Compostela por casualidade, porque levaron a túa nai ao Hospital Militar para parir; faláchesnos de don Ricardo Carvalho Calero, tan fundamental na túa biografía (“comecei a escribir despois de que don Ricardo me mandou escribir no encerado “Negra sombra que me asombras”), e sobre todo faláchesnos de Rosalía, a túa poeta preferida: “Rosalía está aínda por descubrir. Rosalía, a santiña!, dicían. Rosalía foi unha rebelde!”. Repetíchelo moitas veces toda a tarde. E á túa cabeza viñeron outros nomes moi amados por nós: Maruja Mallo (“Unha lanzada! Lembro sempre dela ese cadro da muller cos cas”), Luz Pozo Garza, por quen sentías unha grande predilección segundo nos dixeches, Imeldo Corral, Rodolfo Ucha, Segura Torrella, Franco Grande… Con este último nome quixemos adiviñar algo máis que unha amizade, mais non quixeches entrar nese territorio. E, por suposto, falamos de Ferrol, de Valdoviño e do libro de San Andrés de Lonxe (“Ese libro vaise vender como roscas”), e falamos dos teus poemas inéditos, certamente espléndidos, e do título que debería levar o poemario para non ser semellante a unha novela de Juan Marsé, e ti estabas ademais moi orgullosa do papel que neste momento están a xogar as mulleres: “Agora as mulleres teñen moita forza. Ás mulleres non lles fixeron caso. Estabamos aí e non miraban para nós”. E xa a apoteose da conversa foi cando nos dixeches como e cando viras o raio verde. Ficamos fascinados. Realmente ti fuches para nós como un raio verde durante aquelas dúas horas. E así te lembraremos sempre, como un raio verde no medio da tarde fronte ao mar de Vigo.

“Todo o que ti tocache permanece”.