No final da nosa
adolescencia, nos días aqueles tan apaixonantes da Transición, entre as
personalidade vivas, a grande figura feminina do mundo da cultura que máis nos
fascinou a nós foi Maria Teresa León, e soubemos dela, da súa existencia,
incluso antes de termos coñecemento de mulleres como Simone de Beauvoir, María
Casares ou Maruja Mallo e, por suposto, moito antes de que algunhas escritoras
galegas vivas, como Xohana Torres ou María Xosé Queizán, mereceran a nosa
atención e nosa admiración. O meu descubrimento de María Teresa León foi
inicialmente a través de La arboleda perdida, de Rafael Alberti, nunha edición
do Círculo de Lectores que chegou á miña casa de Ortigueira xusto dous días despois
das eleccións xerais do 77. Hai que lembrar que nese momento Rafael Alberti é
un auténtico mito, é o poeta da Xeración do 27 que regresa do exilio e que
destaca, por riba de todo, polo seu compromiso político, por ser, como el gusta
de dicir, “un poeta na rúa”. De feito será, con Dolores Ibárruri e Santiago
Carrillo, unha das persoas que acada acta de deputado polo PCE nas Cortes
españolas que se constitúen tras esas primeiras eleccións de 1977. Creo que nin
a concesión do Premio Nobel de Literatura a Vicente Aleixandre nese mesmo
outono eclipsa a inmensa popularidade de Alberti.
A primeira noticia que
temos de María Teresa é, pois, polas escasas referencias que a ela fai o poeta
gaditano nas páxinas das súas primeiras memorias, e digo escasas porque en case
trescentas páxinas María Teresa León só aparece en oito páxinas de texto e
nalgunhas ilustracións, como unha fugaz raiola de luz polo medio das follas do
amplo arboredo que é a vida de Rafael Alberti. Claro que Maruja Mallo, que fora
compañeira sentimental de Alberti durante cinco anos, con todo o que iso
significou creativamente para os dous, non ten nin unha soa e breve referencia
nese libro. Mais cando de verdade descubrimos nós a enorme personalidade de
María Teresa León e toda a súa traxectoria humana, intelectual e política é no
momento no que chega ás nosas mans o seu belísimo libro Memoria de la melancolía, tamén nunha edición de Círculo de
Lectores, de 1979. É entón cando somos plenamente conscientes de que María
Teresa León é autora dunha espléndida prosa e unha das mulleres máis relevantes
da República e do exilio español. O que non sabemos daquela -nin saberemos até a súa morte, acontecida en
1988- é o porqué da súa ausencia na vida pública durante todos eses anos, que
contrasta coa inxente actividade de Alberti, que incluso o recordamos
protagonizando un acto en Ferrol.
Ignorabamos nós que xa
en 1972, na casa do Trastevere, no piso de Via Garibaldi, 88, María Teresa
comeza a convivir co alzheimer, ao tempo que Rafael Alberti se abría de novo ao
amor cunha bióloga varias décadas máis nova ca el, Beatriz Amposta, que
inspirará ao poeta para escribir un poemario aínda hoxe inédito, Amor en vilo.
Pese a que por eses anos María Teresa ten xa importantes lagoas mentais, non
perdeu de todo a lucidez para darse
conta de que hai outra muller na vida de Alberti, o que é, naturalmente, motivo
de grande sufrimento para ela. O que si é certo é que cando o 27 de abril de
1977 María Teresa e Alberti regresan de Roma, daquel longo exilio de case
corenta anos, María Teresa León ten xa a memoria completamente perdida e nin
sequera é consciente de que por fin se atopa no país ao que tanto soñou voltar
desde París, desde Buenos Aires ou desde Roma. Recordaba non hai moito nunha
entrevista a súa filla Aitana Alberti León que cando o avión sobrevoaba Madrid
e ela lle comentaba á nai as cousas que ían vendo, o único que dicía María
Teresa era “¡Qué bonito, qué bonito!”. E con aquel seu sorriso tan fermoso e os
seus cabelos brancos baixou as escaleiras do avión diante de centos de persoas
que os agardaban, talvez a Alberti máis que a ela. Pero María Teresa xa non
sabía nin onde estaba. Pensaba que seguía en Roma. Outras veces miraba para
Aitana e preguntaba: “¿Estamos en Buenos Aires?”. Demasiado tarde para un regreso
tan esperado e para recibir o recoñecemento público que ela en xustiza tanto
merecía. A nós, que nada sabiamos entón desa enfermidade nin tampouco que a
sufría María Teresa, cando anos despois o sabemos, coincidindo co seu
pasamento, esa noticia recordo que nos impactou profundamente e que non
podiamos comprender como unha muller tan intelixente e cunha memoria tan
prodixiosa como a súa non sabía nin quen era ela. Os seus últimos anos,
internada nun xeriátrico, totalmente ausente, sen poder articular palabra,
cáusannos unha enorme tristeza aínda hoxe. Ao seu enterro, no cemiterio de
Majadahonda, unha fría mañá de inverno, asistiron só unhas quince persoas. Así
foi despedida María Teresa León, que coa súa personalidade, o seu compromiso e
a súa obra iluminou o Madrid dos anos vinte e da II República española, o
combate contra o fascismo e o exilio de tantas e tantas persoas que a coñeceron
e a trataron.
María Teresa León viviu
máis de cincuenta anos con Rafael Alberti, momentos marabillosos e duros, a
ilusión e a alegría dos días da República e os anos amargos e dramáticos da
guerra, e tamén a esperanza e a desesperanza de regresar do exilio. “Estoy
cansada de no saber dónde morirme”, escribe nas súas memorias. Cada vez que
visito o Museo do Prado non podo evitar lembrarme de María Teresa e Alberti
entre aquelas altísimas paredes un atardecer de decembro do 36, ela cun permiso
oficial de Largo Caballero que a autorizaba a facerse cargo dos principais
cadros da pinacoteca para poder así salvar aquelas obras de arte das bombas que
cada día caían sobre Madrid. Las Meninas de Velázquez e o Carlos V de Tiziano
foron as primeiras pinturas que sairon para Valencia nun auto custodiado por
milicianos armados do Quinto Rexemento e motoristas da columna motorizada. María
Teresa non durmiu nada toda aquela noite até que recibiu unha chamada
telefónica comunicándolle que os cadros chegaran ao seu destino. Rafael Alberti
escribirá tempo máis tarde a obra de teatro Noche de guerra en el Museo del
Prado.
Posibelmente non poderemos
deixar de asociar nunca o nome de María Teresa León ao poeta Rafael Alberti,
pero María Teresa non foi simplemente a compañeira de Alberti. Moito antes de
coñecer a Alberti e a todos os poetas da xeración do 27, a súa familia
relacionábase con persoeiros como Francisco Giner de los Ríos ou don Benito
Pérez Galdós. “A la niña María Teresa León, deseándole que siga el camino de
las letras”, escríbelle Emilia Pardo Bazán o día da súa primeira comuñón. Claro
que logo coñece a Alberti, a Lorca, a Miguel Hernández, a Cernuda, a Salinas… e
a don Miguel de Unamuno, Louis Aragon, Pablo Neruda, Máximo Gorki…, pero María
Teresa comeza a ter unha biografía admirábel desde a infancia e obra propia
desde 1924, cando comeza a publicar os seus primeiros artigos no “Diario de
Burgos”. É María Teresa León Goyri -lembrémolo-, neta da librepensadora Amalia
Goyri e sobriña de Ramón Menéndez Pidal e María Goyri, a primeira licenciada e
doctora en Filosofía e Letras que houbo en España. María Teresa León é,
certamente, unha figura excepcional, aínda por descubrir en toda a súa
dimensión humana e intelectual, rebelde e feminista desde a adolescencia, case
desde nena, e que cómpre situar entre as mulleres da Xeración do 27, á beira de
María Zambrano ou Rosa Chacel. A súa prosa, exquisita, primorosa, segue
iluminándonos por dentro cada vez que regresamos ás páxinas de Memoria de la
melancolía, igual, exactamente igual, que nos días xa tan lonxanos da nosa
mocidade.
Ningún comentario:
Publicar un comentario