Querido Paco: para quen escribe un?
16-05-2015
Naquel Mondoñedo dos anos corenta e cincuenta, ao que non chegaba máis que o ABC, Álvaro Cunqueiro vive os días máis amargos da súa vida, un duplo fracaso, o profesional -recordemos que lle fora retirado o carné de xornalista- e o íntimo, tras a ruptura con Elvira, aos poucos anos de casar. Invadido polo desánimo, polo pesimismo, por unha certa canseira e falta de vitalismo, as cartas que o seu vello amigo Paco del Riego lle envía desde Vigo son o seu maior alento para resistir aquela soedade e no medio daquel ambiente gris.
“Véxome soio, aconchado nun buraco. E derriba de todo, toda a escura nugalla política, moral e inteleitual dista hora”. É así como un Cunqueiro “canso, soio, triste, á nugalla” vai recuperando día a día o entusiasmo e o seu compromiso coa lingua e coa literatura galega, escribindo as páxinas do Merlín e familia ou As crónicas do sochantre. Non poderemos esquecer nunca o apoio psicolóxico e espiritual de Francisco Fernández del Riego a Cunqueiro durante todos aqueles anos escuros nin o empeño que puxo para recuperar para as letras galegas ao autor mindoniense, sempre desde unha idea de país e dun proxecto de futuro para o idioma galego e para a nosa nación.
Álvaro Cunqueiro, que ten todas as dúbidas e debilidades do ser humano, posúe, non obstante, unha certeza, a certeza do seu amor a Galiza e a certeza de que o que está a facer como creador terá outra valoración moi distinta cando pasen os tempos “de turbación e masturbación”. Nunha súa carta, escrita en 1947, Cunqueiro manifesta a súa firme convicción de que chegará o día no que será visto “como un dos escritores desta metade do século que tivo nas máns froitos máis frescos e vivos”. Non deixa de ser aínda hoxe admirábel que un escritor que o podía ser todo na literatura española escriba unha declaración tan rotunda de compromiso coa prosa galega como a que lle expresa a Paco del Riego nunha carta en 1954: “Estamos na obriga de facer todo o que seña posible por unha prosa galega (…) Do que de min depende, e aínda que vou moito máis canso do que a primeira vista semella, prometinme escribir cada ano un tomo de prosa galega, e fareino así. Coido que nestes anos de longa soedade é todo o que podo facer polo mellor futuro da pequena patria nosa”. Cunqueiro abraza a responsabilidade de facer “unha obra que sexa punto de partida para os días que virán, de liberdade lingüística e, non o dubido, de poder político”.
Naturalmente, Cunqueiro sabe que escribe nunha lingua proscrita, para moi poucas ducias de lectores e incluso para lectores amigos que non sempre comprenden e valoran o que fai. Cando publica O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca, Álvaro Cunqueiro sabe por Trapero Pardo de que a Fole non lle gustou moito o Don Hamlet, de que ou el (Fole) non o lera ben ou non ía máis aló dunha peza humorística, unha especie de broma sobre Shakespeare. Claro, a decepción de Cunqueiro é enorme. Noutra carta, escrita en 1959, dille a Del Riego: “Querido Paco: para quen escribe un?”. Esta é seguramente a pregunta que moitas escritoras e moitos escritores en lingua galega se fixeron nalgún momento da súa vida, desde Rosalía de Castro a Pilar Pallarés. Moi excepcionalmente un autor ou unha autora en lingua galega recibiu a consideración e o aplauso de amplos sectores da sociedade galega. Lembremos que o propio Cunqueiro, case ás portas da morte, lle confesa a Miguel González Garcés: “…creo que ya nadie más que tú, y dos o tres más, cuentan conmigo en este país gallego como poeta”. E aínda tendo plena consciencia desa realidade tan amarga, Cunqueiro, que sabe que é un extraordinario poeta, non renuncia a seguir escribindo ducias e ducias de poemas en galego. Grazas a iso, grazas á firmeza dese seu compromiso co país, temos hoxe unha das maiores obras da nosa literatura e da literatura universal.
Cando un ou unha ten a certeza de que fai o que cómpre facer polo futuro de Galiza e das xeracións que han de vir, non deserta dos seus ideais, non renuncia ao seu soño, non claudica nin deixa de loitar. Non nolo permite a memoria de Álvaro Cunqueiro, facendo a súa obra en galego nos anos cincuenta, naquel Mondoñedo no que “Chove, chove e venta o vendaval, ese vendaval mouro que muxe como unha vaca”, e menos aínda nolo permite a memoria de Rosalía, sufrindo toda a hostilidade que hoxe sabemos ben que sufriu, ou a memoria de Alexandre Bóveda, afirmándose no seu amor a Galiza diante do tribunal fascista que o ía condenar a morte. E pensar que agora hai que non se atreve a dicir se é ou non é nacionalista por gañar un puñado de votos… Que tristeza! Este meu país que emerxe e se somerxe, unha e outra vez, e a pesar de todo, sempre, sempre permanece!
Álvaro Cunqueiro: poesía de desamor e soidade
22-03-2015
Talvez foi Carlos Casares o primeiro en salientar que toda a obra de Álvaro Cunqueiro ten un sentido profundamente tráxico, comprometida cos grandes enigmas do corazón humano. Nun dos seus últimos libros, Un país de palabras (1998), hai un magnífico ensaio (“Se Cunqueiro fose Eurípedes”) no que o escritor ourensán profundiza con grande lucidez no significado esencial dos textos de Cunqueiro, afirmando que toda a literatura cunqueiriana “é unha poética elaborada contra a traxedia da existencia humana” e que cando Álvaro Cunqueiro fala de mitos e de personaxes clásicos, de quen realmente está a falar é case sempre de si mesmo. Nese momento a nós abriusenos un camiño até entón descoñecido para lermos con outros ollos a obra toda de Cunqueiro, especialmente a súa poesía, un territorio ao que non deixamos de regresar unha e outra vez desde que o descubrimos en 1980, no primeiro volume da súa Obra en galego completa.Efectivamente, debaixo de todo ese culturalismo que florece na superficie de cada texto de Cunqueiro hai un home de carne e óso, unha voz que bebe da problemática humana, un poeta que fala do amor, da soidade ou da morte, que sufre e soña, e que, en non poucas ocasións, expresa os seus sentimentos, as súas vivencias máis íntimas e os seus dramas persoais a través de personaxes, mitos, pseudónimos e heterónimos. Ese é Álvaro Cunqueiro, ese noso altísimo poeta que non nos deixa de sorprender e que canto máis o coñecemos como creador máis gozo e admiración nos produce. Fixeron falta, certamente, moitos traballos de investigación e moitos estudos críticos para que hoxe as lectoras e os lectores de Cunqueiro poidamos ter unha interpretación da súa obra -sobre todo da súa poesía- máis cabal e máis completa, radicalmente distinta á que tiñamos durante a vida do autor. Hai un antes e un despois na visión e na valoración da obra de Álvaro Cunqueiro. E, desde logo, non foi inútil o esforzo que moitas e moitos fixeron nos últimos anos para redescubrir o extraordinario escritor que habita en cada texto de Cunqueiro.
Primeiro foi a descuberta da súa obra poética de madurez, os poemas que seleccionou e organizou o tamén poeta Miguel González Garcés para o libro Herba aquí e acolá (1980). Despois veu a segunda edición deste poemario (Herba aquí ou acolá, 1991), considerabelmente aumentada, un labor que levou a cabo o profesor Henrique Costas. Xa en 2011, Henrique Costas e Iago Castro entrégannos os poemas de Cunqueiro escritos entre 1933 e 1981, onde podemos atopar as súas “traducións” ao galego de poetas estranxeiros, publicadas no seu día baixo pseudónimos ou nomes de autores descoñecidos que ao final resultaron falsos, produto só da mente de Álvaro Cunqueiro, como os propios poemas. Estas composicións foron localizadas polos investigadores da súa obra entre case 600 traducións de máis de 200 poetas que Cunqueiro publicou nas páxinas do “Faro de Vigo”. Non é de estrañar que X. L. Méndez Ferrín confesara hai xa moito tempo, nunha súa conferencia na Coruña, o seguinte: “O que máis me interesa de Álvaro Cunqueiro, se queren que lles diga a verdade, neste momento da miña vida, é o asunto das súas traducións (…) Eu coido que nas traducións está a apoteose do xenio poético de Álvaro Cunqueiro”. É hora, pois, de que coñezamos a Cunqueiro en toda a súa dimensión creativa e humana.
Un dos traballos que máis nos pode iluminar sobre a poesía de Álvaro Cunqueiro cremos que pode ser a escolma que hai un ano publicou a profesora Camiño Noia na colección Arte de Trobar: Álvaro Cunqueiro. Trinta poemas (Centro PEN-Galicia, 2014). Na introdución e nos comentarios que realiza Camiño Noia profundízase nunha liña de coñecemento de Cunqueiro como quizabes nunca antes se fixera, en diálogo sempre con todas as análises anteriores (González Garcés, Méndez Ferrín, Henrique Costas, Manuel Forcadela, Pilar Pallarés, Luz Pozo, Álvarez Cáccamo, Dorinda Rivera, etc.), mais revelándonos un outro Álvaro Cunqueiro, unha nova interpretación da súa poesía, enraizada na biografía e na intimidade do propio poeta, onde, por certo, ocupa un lugar central a que foi a súa muller: Elvira González-Seco Seoane. Detrás dos nomes dos personaxes literarios está un home que escribe desde a emoción que lle produce a dor polo abandono da esposa.
Segundo a autora do libro, “O poeta precisa das palabras para ir tecendo en forma poética a verdade da súa soidade de amor, da dor pola culpa, da melancolía polo paso do tempo e manifestar a necesidade de seguir soñando para fuxir da realidade cotiá”. E engade Camiño Noia: “Os poemas seleccionados expresan sentimentos e vivencias traumáticas que, posiblemente, o poeta quería comunicar(se) mediante a enunciación poética. Hainos de fondo hermetismo e hainos máis transparentes, pero en todos se aprecia a voz melancólica de alguén que fala de problemas humanos”. A tese da profesora, moi ben fundamentada, é que Cunqueiro ocúltase nos seus poemas baixo os nomes de Ulises, Mijail, Carletti, Erikson, Edipo, Danae ou Paltiel. Detrás dos nomes dos personaxes literarios está un home que escribe desde a emoción que lle produce a dor polo abandono da amada, como sucede nos poemas de Ulises ou en “Eu son Paltiel”. “Na súa madurez, Cunqueiro -afirma Camiño Noia- convertera os mitos en obxecto de reflexión das súas circunstancias persoais, e non hai dúbida de que a voz enunciadora do poema é a súa”. Igualmente, tamén segundo a mesma opinión, cando o poeta fala de Penélope ou Francesca, de quen está a falar é de Elvira González-Seco, a esposa amada. Estamos, pois, ante unha verdadeira estratexia de enmascaramento. Nunca antes a poesía de madurez de Cunqueiro fora interpretada con esta claridade.
Eu son Paltiel, un pobre home, / triste, soio coma un can á porta da casa, di o poeta. Noutros versos, noutro poema, o poeta, que segue namorado e que quere seguir soñando cos ollos da amada despois de morto, confésalle á esposa ausente: Si eu me fago arbre vello na outra banda do río / e me toca ser a arbre que recorda e soña / ben segura podes estar de que soñarei contigo, / cos teus ollos grises como a alba / e coa túa sorrisa / coa que se vestiron os beizos das roseiras / nos días máis felices. Agora sabémolo: a poesía de Álvaro Cunqueiro tamén é verdade, como toda a grande poesía.
Que a nosa lingua continúe, que Galiza siga
22-09-2014Hai tres discursos de Álvaro Cunqueiro que deberían ser reeditados de forma conxunta, nun caderniño, nunha edición primorosa, e espallados masivamente entre a nosa xente. A súa lectura faise necesaria para comprendermos no seu significado máis profundo aquelas verbas que el escolleu para a súa lápida: “Aquí xaz alguén que coa súa obra fixo que Galicia durase mil primaveras máis”. E aínda poderiamos engadir que esa lectura tamén resulta imprescindíbel para comprendermos mellor a obra toda de Álvaro Cunqueiro e a súa fidelidade á lingua e ao país. Os tres discursos foron pronunciados nos días finais da súa existencia, nos últimos meses da súa vida, xa coa conciencia plena de que era o momento da despedida, do derradeiro adeus aos amigos e á terra que el tanto amou. As tres prosas foron lidas ou faladas ao longo de 1980, no acto de investidura como Doutor Honoris Causa pola Universidade de Santiago, na homanaxe que se lle tributou en Vigo con motivo da publicación do primeiro volume das súas obras completas e na entrega do Pedrón de Ouro na Casa da Matanza, en xaneiro, abril e maio dese ano, respectivamente. Os textos, publicados inicialmente máis ou menos íntegros en diferentes medios, foron publicados moito despois, no ano 2011, con outros traballos de Cunqueiro, nun dos Cadernos Ramón Piñeiro (Álvaro Cunqueiro. Remuíño de prosas).
A verdade é que aínda hoxe nos emocionan as palabras que Álvaro Cunqueiro dixo naqueles tres actos. Dificilmente se pode explicar mellor como aprender a lingua que nos é propia, como hai que amala e porqué hai que seguila a falar e a cultivar. Sobre a aprendizaxe do idioma, manifesta o grande autor mindoniense: “Ninguén me ensiñaba a fala, que eu adeprendía cos labregos e cos homes de oficios, cos cazoleiros e cos ferreiros, no forno de cocer o pan e nas feiras. Eu vía o mundo coa miña fala, e facíame dono del, da abidueira e do merlo…”. Di Cunqueiro que ao pronunciar verbas como “rula”, “abidueira”, “dorna”, “ponte” ou “fonte” sentíase “dono da rula e da abidueira e da dorna e da ponte e da fonte”. Non creo que haxa forma máis fermosa de expresar o que significa ter unha lingua propia, ou o que é o mesmo, “vivir na casa da nosa lingua”.
Mais, que quería dicir Álvaro Cunqueiro con “ver o mundo coa miña fala”? El mesmo nolo aclara: “Puiden ver, anos pasados, muitas outras paisaxes diferentes, en Europa e noutros continentes, pro nunca soupen decilas si non as reducía á paisaxe miña. Falaba de Bretaña de Francia e era de Galicia de quen falaba, dos outeiros verdes e dos longos esteiros dos ríos. Describía un porto dos arábigos no Golfo Pérsico, e eran Foz, Viveiro, Bueu ou Noia as estampas que tiña diante de min e que precisaba pra que fose verdade a entrada e saída dos veleiros, e aínda a mesma brisa mariña. Contaba de Ulises saltando de illa en illa dos helenos, e eran as Cíes ou Sálvora o meu modelo, arrodeado de escumas. Contaba dunha cidade e era Mondoñedo ou Betanzos, e por Florencia de Italia poñía a Compostela. E todos os camiños que eu inventei aos países polos que andaban os meus soñadores, eran o vello e santo camiño de Santiago, este camiño que ven dende máis aló de Xermania como probe de pedir polas portas, un río cheo de pó e de groria. Nunca soupen pintar outra cousa que este reino no que nacín, e cuios lindeiros, bosques, fontes, camiños e pousadas digo coa lingua maternal”. Velaí o que significa para Cunqueiro ver o mundo desde Galiza e desde a lingua galega.
Un home como Álvaro Cunqueiro, con esas raíces tan profundas e tan íntimas na nosa fala, tiña necesariamente que erguer a bandeira do idioma, e así o fixo nos seus anos mozos naquel Mondoñedo onde aínda se celebraban as feiras de San Lucas como na Idade Media, e así o fixo cando optou por regresar como escritor a unha lingua proscrita como era o galego nos anos cincuenta, dándonos unha obra certamente excepcional, e así o fixo nesa especie de testamento que son eses seus tres discursos pronunciados nos últimos días da súa vida: “eu sei o que valgo, eu sei que son un fabulador un pouco vagabundo, un inventor de historias; que ó mellor, o meu posto quizá fora noutro século e con unha viola, como un cego de festas co seu violín, andar cantando coplas e sucesos polas feiras do mundo adiante (…) si a miña obra ten un sentido, teno no meu desexo profundo, na miña aspiración máis fonda, en algo polo que eu daría a vida, que é que a nosa lingua continúe, que Galicia siga (…) É preciso, pra ben e pra decoro do mundo, que Galicia continúe, e, si continúa a lingua, nós continuaremos como pobo, e, si a lingua non continúa, nós non continuaremos como pobo”.
Está ben que repitamos unha e outra vez como desexo de futuro para a nosa lingua a coñecida frase de Cunqueiro das “mil primaveras máis”, mais é preciso que non esquezamos o parágrafo enteiro: “por riba e por baixo do que eu fago, eu quixen e quero que a fala galega durase e continuase, porque a duración da fala é a única posibilidade de que nós duremos como pobo. Eu quixen que Galicia continuase e, ó lado da patria terrenal, da patria que son a terra e os mortos, haxa esta outra patria que é a fala nosa. Se de mín algún día, despois de morto, se quixera facer un eloxio, e eu estivera dando herba na terra nosa, podería decir a miña lápida: “Aquí xaz alguén que coa súa obra fixo que Galicia durase mil primaveras máis”.
Canto máis observamos o que hoxe acontece no noso país, canto máis nos doen as desercións na construción da literatura galega ou na defensa da existencia e da liberdade da nosa nación, canto máis nos fire calquera renuncia a sermos nós e a construirmos país, máis admiramos a aquel grande soñador mindoniense que tecía con música de viola as palabras e que endexamais renunciou á inmensa tarefa de construír unha literatura na nosa lingua, sabendo como el sabía que escribía contracorrente. Lembremos aquela súa carta a Paco del Riego, escrita en 1959, na que, a raíz da publicación do Incerto señor Don Hamlet, príncipe de Dinamarca, lle pregunta cunha certa decepción ao seu vello amigo: “Querido Paco: ¿para quen escribe un?”. Ou recordemos o que Álvaro Cunqueiro lle confesa a Miguel González Garcés cando o poeta coruñés se encarga de recoller nun volume os poemas de Cunqueiro que logo conformarán Herba aquí ou acolá: “Creo que xa ninguén máis que ti, e dous ou tres máis, contan comigo neste país galego como poeta”, dille Álvaro Cunqueiro a Garcés, en 1977!!! Mais, a pesar do desprezo e da incomprensión coa que foi recibida a súa obra durante moito tempo entre nós, no seu propio país, Cunqueiro non deixou de ser escritor en lingua galega até o final da súa vida, porque se algo tiña moi claro Álvaro Cunqueiro é que só elaborando a súa obra principal no noso idioma, só así, Galiza podería continuar o seu camiño como pobo. “si a lingua non continúa, nós non continuaremos como pobo”, di Cunqueiro con emocionadas palabras no seu derradeiro discurso, cando recibe feliz e agradecido o Pedrón de Ouro na Casa da Matanza, poucos meses antes da súa morte.
Cada vez que leo un poema de Cunqueiro, calquera das súas prosas ou o Don Hamlet teño a certeza de que a nosa lingua seguirá viva mil anos máis, porque non pode haber unha soa persoa que amando a literatura poida renunciar ao alto gozo de ler a Álvaro Cunqueiro. Que lectora ou que lector que de verdade goste profundamente da poesía non sente un enorme pracer lendo aquel seu poema que empeza cos fermosísimos versos Alma miña, como no concerto de Vivaldi / con violino principale e altro violino per eco ou quen non se marabillou coa beleza do “Rendeau das señoras donas pintadas no ouso do Vilar, no século XIV, cheirando unha frol”?: De todolos amores o voso amor escollo: / Miñas donas Giocondas, en vós ollo / tódalas damas que foron no país, / unhas brancas camelias, outras froles de lis.
Eu só falei unha soa vez con Álvaro Cunqueiro, nos meus anos adolescentes, mais aínda agora levo en min o eco da súa voz. Moitas veces imaxínoo tal como el se soñaba na súa reencarnación: como un abade mitrado con moitas viñas e merlos peteirando as uvas nun val gregoriano, ao caer da tarde, talvez en Betanzos, onde Cunqueiro dicía que nos días do outono se podían contemplar as paisaxes do Veronés e se podía ver como a pedra galega das vellas igrexas, recén saída do románico, aprendía a voar.
Do que don Álvaro Cunqueiro lle dixo a Manuel Hermida en Santa María de Monfero
01-12-2014
Tratábanse de vello. Manuel Hermida, nos seus anos mozos, coincidira unha vez con Cunqueiro no coche de liña que facía a ruta Ribadeo-A Coruña. Antes de chegar a Betanzos, nunha casa de comidas que había en Coirós, á beira da estrada, o coche facía unha pequena parada e moitos viaxeiros baixaban para mercar uns famosos amendoados que alí vendían. E foi así como, un día de verán, á sombra dunha parra, arredor dunha mesa de pedra, Cunqueiro e Manuel Hermida iniciaron unha conversa que foi o comezo dunha estreita amizade. Cando o de Xermade viña todos os anos de Oviedo, onde traballou e residiu moito tempo, paraba sempre en Mondoñedo para deixarlle a Carmiña unha caixiña de carballóns da pastelería Camilo de Blas, elaborados especialmente para don Álvaro Cunqueiro, que a irmá lle facía chegar de inmediato a Vigo. Tamén o mindoniense, cada vez que publicaba un libro, enviáballe a Manuel Hermida un exemplar a Asturias, coa correspondente dedicatoria, sempre con palabras de afecto.
O caso é que un ano, polas festas do San Ramón, atopáronse no Café Roca, en Vilalba, e acordaron facer unha viaxe polo país, empezando polo Cebreiro. Manuel, a primeira hora da mañá, colleu a Cunqueiro en Lugo. O día non podía ser máis fermoso e o Outono estaba en todo o seu esplendor. Entrando xa en Triacastela, díxolle don Álvaro Cunqueiro a Manuel Hermida: “Aquí probouse que o Camiño ten o don das linguas. O poeta francés Germain Nouveau fixo a pelerinaxe de Santiago como antes fixera a de Roma e as dos santuarios marianos do seu país. Entre pelerinaxe e pelerinaxe, Nouveau mendicaba pan e olivas á porta das eirexas de Provenza, cos pes ao sol. En Triacastela atopou pousada nunha fría tarde de marzo. Sentado ao amor do lume, arrodeado da xente labrega do país, dixo os seus versos franceses, e os ouvintes, que somente coñecían o romance galego, entendérono…”.
En Samos, onde viviu a súa nenez e foi educado Afonso II o Casto, Cunqueiro ilustrou a Manuel Hermida sobre o reino de Gallaecia cun relato que o tivo pasmado até ben entrada a tarde: “Nos anos de Afonso II o Casto prodúcese un feito de transcendental importancia para o futuro de Galicia: a invención do sepulcro do apóstol Santiago. Onde hoxe é Compostela, un ermitaño ve unha estrela no ceo e luces que xurden no chan. Dá novas do prodixio ao bispo de Iria Flavia, Teodomiro, o cal achégase ao lugar, e decide que alí están enterrados, na arca marmórica, os restos do Apóstolo Xacobe, decapitado en Palestina. O corpo santo viñera por mar, e a barca que o traguía entrou na ría de Arousa e remontou o río Ulla deica Padrón. Unha fábula galega quere que unha raíña do país, a raíña Lupa, a quen se lle pide a xuda para o traslado dos restos apostólicos, ofreza uns touros bravos para xunguir ao carro que ha de levalos. A burla tórnase en miragre cando os touros bravos se convirten en pacíficos, e entran no xugo…”. Faloulle despois Cunqueiro con grande erudición da historia do Camiño e confesoulle, moi emocionado, o seguinte: “Eu tiven nas miñas mans unhas vieiras comestas pola terra e os séculos, atopadas nun camposanto de Dinamarca, onde foron enterrados peleriños do señor Xacobe”. Creo que Manuel Hermida non llo creu de todo.
Dous ou tres días máis tarde fixeron noite na Coruña, en “La Flor Noyesa”. A media mañá, acompañados de Miguel González Garcés e dona Elvira, visitaron o xardín de San Carlos. “Como moi ben sabedes, meus amigos -dixo Álvaro Cunqueiro-, Sir John Moore foi amante de Lady Stanhope, que o acompañou nas súas batallas e, cando o heroe morreu, refuxiouse coa dór romántica en Siria, en Hama a melodiosa, a ouvir correr a auga, aspirar perfumes, mercarlle soños aos cegos e devanar a madeixa da nostalxia. Por veces no xardín de San Carlos hai unha pequena neboíña esbrancuzada que vaga apegada aos carreiros areosos. É Lady Stanhope que volve…”.
Esa mesma tarde pasaron por Betanzos antes de achegarse a Monfero. “Fíxate, Manolo, no sartego de Fernán Pérez o Bó”, díxolle Cunqueiro. “¡Que ben enterrado está! As dúas bestas totémicas, o xabarí e o oso, soportan sobre os seus lombos o corpo do gran cabaleiro. É un enterramento de emperador, o enterramento para un Stauffen, ou para o Temerario de Borgoña”. En Santa María de Monfero, despois de xantar en Casa Lourán uns saborosos zancos de perdiz, asados en follas de vide, e unhas filloas perfumadas con flor de limoeiro, abofé que ben ricas, don Álvaro Cunqueiro informou ao seu acompañante de que os monxes comían por recetas escritas, algunhas chegadas de Francia, das casas que aló tiña o Císter: “Quizáis foi monxe de Monfero aquel troveiro das cantigas das fontes e cervas que se chamou Pero Meogo e cuio decir de amigo ven no Cancioneiro da Vaticana”, díxolle don Álvaro. Manuel Hermida, que é home intelixente e de grande sensibilidade, recitou entón, para enorme sorpresa do propio Cunqueiro, os versos que seguen: “Nas verdes herbas vi andar as cervas / nas Woburn Hills / e como ben ensinado díxenlles: / -Damas de meu, que facedes aquí? / Nesta terra, nunca a Pero Meogo vi! / E entón unha cerva deixou de pacer / nas Woburn Hills / e coma ben ensinada díxome así: / -Se non nos viras nestas herbas de aquí, / lembrarías a Pero Meogo, que eu nunca vi? / E como vin que tiña razón de enamorada / díxenlle unha cantiga á ben ensinada, / de Pero Meogo, clérigo de San Fiz. / Vai lavar cabelos na fontana fría! / E por Pero Meogo / o fixo así”.
Ao ouvir os seus propios versos na voz de Manolo, o gozo de Álvaro Cunqueiro foi inmenso. Nunca unha aperta tan grande lle deu Cunqueiro a un amigo. “Meu bo amigo Manuel Hermida: eu sabía que tiña poucos lectores coma ti, mais despois desta gratísima sorpresa, que non sabes ben a alegría que me produce, direiche que nunca chegou a Mondoñedo un home tan feliz!”.
Todo isto contoumo Manuel Hermida a min o día que eu o agasallei co libro Ollar Galicia, que Cunqueiro escribiu xa ferido de morte, cunha lupa nunha man e cun dedo da man dereita dándolle ás teclas da máquina de escribir
Do que Álvaro Cunqueiro nos contou do seu vello amigo Ricardo Carvalho Calero
22-01-2014
Nos días aqueles da nosa mocidade, tan lonxanos xa, Medos e eu
descubriamos escritores como Marguerite Youscenar, Albert Camus, André
Gide ou un autor máis descoñecido como Pascal Lainé, que acababa de
recibir o prestixioso Premio Goncourt. Falabamos tamén a miúdo de Álvaro
Cunqueiro, sempre cun entusiasmo que non observabamos entre o noso
círculo de amigos. Admiraba Medos moi especialmente os relatos de
feirantes, menciñeiros e xentes de aquí e de acolá, máis incluso que o Merlín e familia. Eu, pola contra, estaba marabillado con aquel primeiro volume da Obra en galego completa,
sobre todo coa poesía. A verdade é que ao poeta Álvaro Cunqueiro
descubrírao na miña adolescencia nuns seus versos dedicados a Ortigueira
e publicados nuns programas de festas de Santa Marta: Santa Marta,
laguna veneciana / que la bebe un pájaro de bruma… / Tenderemos un
puente hasta Cariño? / Puente muy largo, amor, para un suspiro. / -Diré
Carino, Carino, a la italiana / para que suba con música el mar esta
mañana… Deprendinos de memoria aos doce anos, dunha vez e para sempre. Ou aqueles outros que din: Santa Marta, la luz, si te preguntan / por dónde va la luz, por qué mañana, / si de oro de aire o de manzana.
E desde entón fun sempre un fiel lector de Cunqueiro. Se dos últimos
cen anos da poesía galega tivese que salvar un libro nun naufraxio en
alta mar, non dubidaría en coller Dona do corpo delgado. De morrer afogado, que sexan as nosas últimas palabras os fermosísimos versos de Cunqueiro: Miña
branca señor, corpo delgado: / este bosque é do tempo da máis recente
lúa, / i ese malvís que tanto áer enfrauta / cada día que amence renasce
e asubía. / Amante, no meu vaso aínda canta a sede.
O
caso é que Medos e eu, nun deses días de novembro que teñen a
luminosidade dun cadro de Turner, ordenamos de ir a Vigo visitar a don
Álvaro Cunqueiro. E alí nos presentamos, no seu domicilio vigués, en
Marqués de Valadares, coas mellores mazás de ollo da miña horta de San
Claudio, aínda sabendo que eran as mazás do val de Mondoñedo as que el
precisaba para vivir e para escribir. Mais estabamos convencidos de que a
froita de Ortigueira tería para Cunqueiro o recendo melancólico doutros
días. E así foi. Cando chegamos atopámolo tecleando na máquina só cun
dedo da man dereita, mentres que coa man esquerda sostiña unha lupa para
ver o que escribía. Acababa de marchar Luís Cochón, segundo nos dixo, e
estaba a redactar as últimas páxinas para un libro que lle encargara
Destino e que logo se publicou co título de Ollar Galicia,
morto xa o autor, cunha prosa espléndida. Na casa toda había un
riquísimo aroma de mazá madura. Nada máis rematar o parágrafo que estaba
a escribir sobre Betanzos, deixou a lupa e a máquina e comezou a falar
de Ortigueira como se estivese a falar de Mondoñedo, cunha alegría do
corazón que lle brillaba nos ollos. “Santa Marta, Santa Marta! Teño
desexos de volver a Santa Marta como quen volve aos amores primeiros”,
díxonos don Álvaro cun certo ton nostálxico. E engadiu: “Ortigueira ten
unha luz italiana que lle vén de Piero della Francesca, unha luz chea de
violíns de Vivaldi, como paxaros celebrando a chegada da primavera”.
Polo medio da conversa narrounos Cunqueiro, como
el só sabía facer, toda a historia de dona Sibilia, que deixou
Constantinopla por Naraío, e aínda antes de marcharmos agasallounos cun
Chateauneuf-du-Pape e díxonos o que segue, palabra máis, palabra menos:
"Tal e como agora eu vou, vello i
anugallado, perdido cos anos o lentor da moza fantasía, pónseme por
veces no maxín que aqués días por min pasados na frol da mocidá nas
terras de Ortigueira son soio unha mentira, que por ter sido tan contada
e tan matinada na memoria miña, coido eu, o mintireiro, que en verdade
aqués días pasaron por min. Non sei xa se foron reais ou en min naceron
Amadeo de Sabres e Giorgio Cantalupo, se o soñei ou algunha vez estiven
no castelo de Elsinor, se a viúva do bispo de Liverpool casou de
segundas co barbeiro real de Saint James Court ou realmente con quen
casou foi con don Piero Nossolini, con aquel Monseñor Grande Inquisidor
de Nápoles que escorrentou dunha bañeira ao demo que quería ver bañar as
monxas. Do que si podo dar fe é de que don Hamlet foi príncipe de
Dinamarca e de que o único incerto señor que eu coñezo é o meu vello
amigo Ricardo Carvalho Calero. Ás veces penso que foi a miña cabeza
soñadora a que imaxinou que Ricardo fora colega meu naquela Compostela
dos tempos do Seminario de Estudos Galegos ou que fun eu e non el o que
escribiu os Poemas pendurados dun cabelo e o Salterio de Fingoi.
Todo puido ser así, e para min ser autor deses libros sería igual de
gozoso que contemplar o val todo de Mondoñedo florecido como un inmenso
cereixal. Parece ser, meus amigos, que na rúa Tabernas ninguén foi capaz
de probar aínda que Carvalho Calero forma parte da literatura galega
desde 1931.
O único que está documentalmente demostrado é que na Penzol
si houbo un exemplar da Historia da Literatura Galega Contemporánea
de Carvalho Calero, mais unha tarde de abril que foi Paco del Riego a
Samos, deixou o libro un momento abandonado á beira do río, sobre a
herba, mentres el e Evelina refrescaban os pés naquelas augas que pasan
por alí, e nesas entremedias veu unha cerva do Caurel e comeu o libro
enteiro, e nin as tapas de cartón deixou. Tal foi o desgosto que levou
Del Riego que nunca máis quixo falar desa obra e do seu autor. Contan
alí por Samos que aquela cerva anda agora polo val de Lóuzara recitando
varios poemas de Rosalía que lle quedaron na memoria. E foi así como a Historia da Literatura Galega Contemporánea
de Carvalho Calero desapareceu para sempre da historia da nosa
literatura. Agora incluso din que aquel señor que me acompañou a min
como padriño na miña investidura como Doutor Honoris Causa pola
Universidade de Santiago non era en realidade o profesor Carvalho
Calero, senón un meu parente de Riotorto, que é pasteleiro en Londres. A
min todo isto, dígolles a verdade, e perdoen o meu desafogo,
entristéceme moito. Mais aí está Carvalho, con esa súa enteireza moral,
levando sempre os agravios con enorme dignidade e con ese seu sorriso,
vendo pasar persoeiros efémeros un tras outro, como aquela “Cabeza de
home” de Antonello da Messina que está en Cefalú e á que eu lle dediquei
un poema que remata máis ou menos así: …Búrlase / dos séculos e dos anxos, e de todo / o que non dura, porque el é eterno.
Antes
de despedirse moi cariñosamente de nós, díxonos Álvaro Cunqueiro: “Se
ven a Francisco Pillado pola Coruña, díganlle que xa rematei a peza de
teatro Os sete contra Tebas e que un día destes voulla enviar
polo Castromil para os Cadernos da Escola Dramática Galega. Díganlle
tamén que hei de mandarlla cun queixo de San Simón, que moito lle ha de
gustar a Noli”.
De Piero della Francesca a Tintoretto: a pintura italiana na poesía galega contemporánea
Para quen tivo a sorte de nacer en Ortigueira e descubrir aos doce anos un fermosísimo artigo de Álvaro Cunqueiro onde se relacionaba Santa Marta de Ortigueira con Italia, todo o que despois caía nas nosas mans e tiña a ver coa pintura desa outra terra irmá sempre contribuíu a alimentar ese noso temperá interese e a nosa fonda admiración polo Renacemento italiano. Nunca máis se me foron da memoria as referencias que nese artigo facía Cunqueiro a Tintoretto e a Veronese nin tampouco aqueles versos que tanto gusto de recitar: Santa Marta, laguna veneciana / que la bebe un pájaro de bruma… / Tenderemos un puente hasta Cariño? / Puente muy largo, amor, para un suspiro. / -Diré Carino, Carino, a la italiana / para que suba con música el mar esta mañana… Como vai un esquecer estes versos de don Álvaro Cunqueiro, señor meu de Mondoñedo? Ou aqueles outros que din:Santa Marta, la luz, si te preguntan / por dónde va la luz, por qué mañana, / si de oro de aire o de manzana. Per favore, que alguén rescate das gabetas aquel caderno de poemas que o mindoniense escribiu en Ortigueira ao comezo da Guerra Civil! Ninguén como el elevou os soños tan alto: “…bajar a Santa Marta de Ortigueira es como descender, tal un verso del Petrarca, ¨de la orilla de la tiniebla al río de la luz¨. Y aún desde Mera a la Isla y al mar, es más claro y luminoso el paisaje que el verso del Petrarca”. E engade Cunqueiro referíndose á luz de Ortigueira: “Se posa lentamente sobre la tierra y sobre la onda de la ría, como polvo enamorado: como en la pintura de Piero della Francesca, del que digo que pintó la mariña ortegana, y ahora está la pintura en la mañana florentina, en el triunfo de Segismundo, duque de Urbino. Y en verdad que le va a aquella Ortigueira imaginaria la luz italiana, una luz llena de violines de Vivaldi, como pájaros despiertos porque ha venido la primavera… ”. Naqueles días de Ortigueira, coa primeira luz da mañá, Álvaro Cunqueiro escribirá tamén algúns dos máis belísimos versos que se teñen escrito sobre a morte: El mundo fue una vez como una nube / y fue cerezo todo árbol. / Estás ahora inevitable muerto, / los pies helados y los ojos secos, / y la marea te lleva al otro lado / (…) / Estás ahora inevitable muerto, / sin anillos y sin los tiernos sueños, / vacío el pecho y la boca seca, / y seco el río hondo que en tu cuerpo / el alma niña y sola te habitaba. / Hubieras escuchado. No te importe. / Del otro lado están los bosques frescos / y Dios tejiendo los pañuelos blancos. Don Álvaro Cunqueiro Mora, admirábel sempre!
A devoción por Italia, pola súa historia, pola súa arquitectura, pola civilización etrusca, polo mundo clásico grecolatino, e especialmente polo Renacemento italiano, está moi presente en moitos libros de viaxes e en numerosas obras de creación da literatura dos últimos séculos. Goethe, Stendhal, Ruskin, Henry James, Oscar Wilde, Thomas Mann, Jean-Paul Sastre, Marguerite Yourcenar, Rafael Alberti, Luís Cernuda, Mary McCarthy, Sophie Chauveau, José Luís Sampedro, Antonio Colinas, Luís Racionero, César Antonio Molina ou Narcís Comadira son algúns dos autores que teñen dedicado algunhas das súas mellores páxinas a temas relacionados con Italia e coa cultura italiana. Entre nós, na nosa lingua, Álvaro Cunqueiro, Miguel González Garcés, Manuel María, Cesáreo Sánchez Iglesias ou Medos Romero abriron igualmente a súa sensibilidade creativa a destacados artistas italianos. E non queremos esquecer tampouco o caderno de viaxe Pintor por Italia, de Correa Corredoira, ou O armiño dorme, de Xosé A. Neira Cruz, unha narración que naceu da contemplación dun retrato de Bia de` Medici realizado por Bronzino, que está na Sala della Tribuna da Galleria dos Uffizi. E, xa á marxe da relación da literatura galega coa pintura renacentista, é imprescindíbel citar aquí a Melodía italiana de Euxenio Montes e a tradución ao galego que da Divina Commedia fixo Darío Xohán Cabana, labor polo que o de Roás recibiu no Palazzo Vecchio a Medalla de Ouro do Concello de Florencia, nunha cerimonia na que non faltou unha procesión desde a casa de Dante Alighieri até a Piazza da Signoria, con estandartes e con florentinos vestidos con roupas típicas do 1300.
Máis aló da fascinación destes nosos escritores polo mundo artístico e literario do Renacemento italiano, o que está no fondo dese diálogo son os temas que desde sempre preocupan á humanidade: a beleza, o gozo, o amor, a alegría, o sufrimento, a morte, a soidade, o paso do tempo, a eternidade posíbel… Nada que ver, pois, cunha visión elitista da cultura clásica. O que de verdade subxace na raíz deste reencontro entre artistas de onte e escritores de hoxe son as profundas reflexións do ser humano, a súa angustia e os seus temores, os seus desexos e os seus soños. Non podemos quedar na epiderme da palabra, na codia do verso, na marabilla que se describe, no amor que se canta. A miúdo é o poeta o que expresa o seu propio sentimento a través da súa moi persoal percepción dun determinado cadro, dunha personaxe ou dun pintor. Unha lectura superficial de certos libros podería levarnos a non comprender o auténtico sentido dos textos e a pensar que estamos diante dunha simple recreación literaria sobre importantes obras artísticas. E non é así. O poeta pode chegar a falar do seu propio sufrimento, da súa desesperación, dos seus medos ou do seu gozo a través das pinturas sobre as que escribe.
Cesáreo Sánchez Iglesias, no seu libro Variacións Nube (Edicións A Nosa Terra, 2004), elaborou unha moi persoal historia da arte universal, na que ocupan un lugar destacado os pintores italianos, desde Giotto, o gran renovador da pintura, a Amedeo Modigliani, aquel pintor de Livorno que chegou a París con 21 anos para instalarse na bohemia de Montmartre pintando retratos por dez francos e unha botella de viño. Entre os versos de Cesáreo Sánchez que máis admiro nese poemario están os que o poeta dedica á Anunciación de Fra Angelico do Museo do Prado: Algo de min faise / nun antiquísimo silencio azul / un case que branco silencio / onde non hai nada / senón o máis ausente deus e unha longa ferida. E algo seguramente moi fondo, moi dolorosamente íntimo, faille escribir así ao poeta da pintura de Piero della Francesca namentres contempla os frescos de Arezzo: Na lenda da Veracruz pídolle óleo / da árbore da misericordia / para unxir o corpo do pai no seu morrer: / O home na súa soidade última, na súa perdida luz. Nestes versos hai algo máis que unha poderosa emoción provocada polas pinturas. Talvez os frescos de San Francesco iluminan nese intre o territorio da dor do propio poeta. É isto o que buscaba: / a flor dourada das palabras non ditas, a súa pureza. / Quen escoitou o silencio non o esquece: / a súa ollada: redonda, sen eco. / E morre sen perecer. Frente ao ser. O sosego que o corazón precisa, a loita do ser humano contra a morte. Como moi ben sinala Dorinda Rivera Pedredo, autora, entre outros traballos, do libro De Dante a Cunqueiro e dun magnífico ensaio sobre as “Reminiscencias pictóricas doQuattrocento e do Cinquecento no universo literario de Álvaro Cunqueiro”, o escritor mindoniense integrou dentro dos seus paraísos imaxinarios, do seu universo marabilloso, os lirios e as paisaxes paradisíacas de Leonardo da Vinci, Botticelli e Fra Angelico, a luminosidade das gamas cromáticas que anegan as mariñas dos cadros de Piero della Francesca, as pinceladas purpúreas de Veronese e Tintoretto, o sorriso dun rostro nun lenzo de Antonello da Messina ou a fragrancia musical de Giorgione e de Carpaccio. No fondo deste seu mundo creativo está a súa propia persoa, cos seus soños, tan necesarios para vivir, está a melancolía ante o paso do tempo, a fantasía, a esperanza, a procura da beleza, e todo iso como un xeito de rebelarse contra a escuridade e a mediocridade do seu tempo, como un refuxio fronte a unha realidade histórica que tampouco a el lle agrada. E desde este enfoque hai que ver textos seus como o poema que dedica ao lenzo de Antonello da Messina que se atopa en Cefalú e que se publicou por primeira vez no poemario Herba aquí e acolá (Obra en galego completa, Galaxia, 1980). Non sabemos se Álvaro Cunqueiro chegou a ver este cadro nunha viaxe que fixo a Sicilia na compaña de Néstor Luján en 1976, mais esa era a razón principal para achegarse a Cefalú: poder contemplar cos seus propios ollos o sorriso enigmático e irónico daquel home que pintou Antonello da Messina. “Quería eu comprobar -escribiu Cunqueiro- se é certo que o home pintado por Antonello ás veces se cansa, pestanexa somnolento e ao fin pecha os ollos…”. O cadro de Antonello, lembremos, é o retrato de alguén que está vendo pasar as xeracións unha tras outra, indiferente, en silencio, despreocupado, mofándose de todo o perecedoiro, porque el é eterno: Alguén dixo que a súa mirada é desdeñosa. / Indiferente sorrí ás xeracións que pasan / e xulga, sen amosalo, / e sen que poidamos sospeitar que ao mellor leva / peso de mortes na conciencia súa. / O home, un non sei que de luxurioso, / unha fina crueldade, un esculcarte / deica o fondo do sangue e dos xardíns / do pensamento, e do soño. Búlrase / dos séculos e dos anxos, e de todo / o que non dura, porque el é eterno.
Outro grande poeta galego que amosou unha extraordinaria fascinación por Italia e pola literatura, a arquitectura e a pintura italiana foi Manuel María. Nun poema que mesmo escribe antes de viaxar a esas terras do Mediterráneo e que aparece en O camiño é unha nostalxia (1985), Manuel María xa confesa toda a súa paixón por ese país: Usei e gastei moitísimos ensoños / imaxinando a Italia: maiormente / o prodixioso acento da Toscana / que é música anxélica, / recendo a azahar e caravel / e fondo soloucar de violín. / Viume, habitoume e posuíume / o perfecto silencio de Verona, / o aire fráxil como o vidro / que envolve e bica á Umbría, / os montes escuros e azulados / e a lira sutil dos alcipreses / tanxidos polo vento do solpor /…/ Os meus ollos galegos case cegan / coa claridade azul do mar latino. / E olleime retratado dende sempre / nunha pintura borrosa de Pompeia. A este primeiro poema seguirán outros textos poéticos en libros como Oráculos para cavaliños do demo (1986) ou un moi persoal e delicioso percorrido histórico-cultural por Florencia, que o poeta titulou “Cupreso e lirio”, e que foi publicado en 1989 nun Caderno de viaxe de varios autores. Mais onde se produce a verdadeira eclosión creativa do poeta relacionada coa cultura renacentista é no libro A primavera de Venus (Espiral Maior, 1993), que se abre cun fermosísimo poema: Sabémonos caducos e mortais: só / unha sombra ferida mortalmente / polas imperiosas voces do divino. / Imploramos con fe e humildade / ser merecentes de que os deuses / benignos, comprensivos e potentes / nos sexan clementes e propicios / e poñan, para sempre, neste noso / pobre e desamparado corazón / a flor marabillosa dun asombro.
Manuel María, que tanto amou a cidade de Florencia, que coñecía moi ben a cultura clásica grecolatina e que era, ademais, un grande humanista, non podía ser un poeta indiferente á delicada beleza dos cadros de Sandro Botticelli. “A Primavera” e “O nacemento de Venus” non deixaron nunca de ser unha inesgotábel fonte de inspiración, á que dificilmente se puideron resistir moitos escritores e artistas dos séculos posteriores. Non é estraño, pois, que algúns dos versos máis luminosos de Manuel María estean neste poemario: Gracias che dou, Sandro Botticelli, / por poñer diante dos meus ollos / e gravar a lume, no fondo do fondo / de meu ser, á doce Primavera / venusina e o verdadeiro nacemento / de Venus Florentina. / Por ti sabemos que / a Primavera e Venus son Florencia. / A Primavera, Venus e Florencia / son sangue de meu, gracias a ti. / Fidel a elas son. / Levo a súa luz, / divina embriaguez que me posúe, / como razón de ser do meu vivir, / ergueita bandeira dos meus soños…
Sobre Tiziano, outro dos mestres máis sobresaíntes de todo o século XVI, escribiu Miguel González Garcés tres poemas para a súa derradeira entrega lírica, Un nome só na néboa(Deputación da Coruña, 1989), o libro que se presentou na súa amada cidade da Coruña o día anterior ao seu falecemento e que constitúe o seu verdadeiro testamento poético e humano. Xulio López Valcárcel, biógrafo e grande coñecedor da poesía deste autor (espléndido, por certo, o seu libro Miguel González Garcés, mineiro de luz), di que estamos ante “o libro máis radicalmente sentido de todos os de Garcés”, e engade: “é a reflexión fronte á morte, a desposesión, a nudez, o inventario do vivido, o balance final”. Aínda que o poemario nos ofrece nas súas páxinas a visión do poeta sobre o sartego de Ilaria de Carreto(…un nome só na néboa. / Ilaria de Carretto, espello dunha sombra, / detida na beleza.) ou sobre a Pietá de Michelangelo Buonarroti, o certo é que o tema central do poemario é a pintura, sempre desde unha concepción radicalmente humanista. E aí aparecen tamén, naturalmente, os pintores italianos: Piero della Francesca, Leonardo da Vinci, Tiziano, Tintoretto, Modigliani… Así dialoga Miguel González Garcés co Concerto de Tiziano que se atopa na Gallería Palatina do Palazzo Pitti, na outra beira do Arno: ¿Cara onde te volves? / ¿Asómbraste e mais foxes? / ¿Inventaches a música? / ¿Arredaste de ti na sombra do que miras? / ¿Escoitas a palabra ecoante do silencio? / O drama da enerxía que agroma no teu rostro. / O drama da pregunta á que ninguén responde. / ¿E sentes a volupia do frade caviloso / que ole no momento a flor fonda da vida? / ¿O do alarde baixo que cisma salaiante / naquel soño fermoso que tecera nun tempo / e vacila na dúbida dun outro paraíso? Quen dixo, preguntamos nós, que a poesía de Garcés só habita nos xardíns do artificio culturalista, na simple descrición da beleza ou nunha expresión poética sen loita interior, sen pulso, sen tensión persoal? Aquí latexan as súas interrogantes como ser humano, máis aló do que o lenzo representa.
Na poesía galega actual temos que citar aquí necesariamente a Medos Romero, pois o seu último libro publicado até o momento é un poemario dedicado a Tintoretto e a Botticelli, cunha parte central na que nos estremece a desesperación e o pranto dun home novo diante da realidade da súa propia morte. Como afirma o poeta Manuel Vilanova no prólogo desta obra, o lector ten a obriga de “descubrir que Medos é unha revolucionaria da dor. Esa é unha vehemente presenza que asolaga este libro e o fai moi especial. Estes versos axexan latentes a posibilidade de sufrir, axexan a morte, a ausencia do corpo…”. En Do corpo e a súa ausencia (Colección Esquío, 2010), Medos Romero condúcenos a través das pinturas de Tintoretto e dos diálogos co universo de Sandro Botticelli á proclamación da vida, á beleza e ao gozo, mais tamén á única eternidade posíbel: a eternidade dos corpos na obra dos artistas. Os corpos dos enormes lenzos de Tintoretto crean unha imaxe de figuras escultóricas que Medos Romero, con economía expresiva, plasma en versos moi luminosos:O corpo esgaza / do mármore. / O corpo, detido / sobre a brancura / máis eterna. Un dos poemas máis fermosos do libro, de maior redondez formal, é o relativo ao cadro “A conversión de San Paulo”: Existe unha imprecisa luz, / a desorde dun universo / quedo e tráxico, / o sufrimento / dos animais, o poder / sobrenatural da xenreira / e o seu desatino. / Existe o temor / de ficar feridos / por sempre, convertidos / en pedra e alabastro, / nesa eterna imaxe / de ausentes sen alma. A poeta, por outra parte, non sempre se limita a mirar, a contemplar, a describir ou a interpretar desde fóra do cadro a súa escena. Tamén falan as propias figuras do lenzo, como sucede no breve poema no que unha personaxe dun lenzo de Tintoretto fala co propio pintor: Cando inundas de roxez / a miña túnica, / trémeme o sangue / en rebeldía. / Nun trazo impreciso / dególome de brancura, / e son eterno ao fin: / animal que a beleza / pronuncia.
En cada verso unha flor. Se algún día de novo por Italia imos -e iremos, aínda que só sexa para poder contemplar outra vez unha “Última Cea” de Domenico Ghirlandaio ou “A Fornarina” de Raffaello do Palazzo Barberini-, se por aló volvemos, prométovos aquí que deixarei un verso en lingua galega na tumba de cada un destes grandes artistas: a Fra Angelico na igrexa romana de Santa María Sopra Minerva, a Botticelli na igrexa florentina de Ognissanti, a Tintoretto en Madonna dell`Orto, en Venecia… Quen tanta beleza nos entregou para gozo dos nosos ollos e tanto nos iluminou por dentro, ben merece unha flor nesta lingua milenaria na que marabillaron ao mundo Pero Meogo e Rosalía de Castro. Traio na mao un talo de orquídea con dúas flores. /…/ Traio comigo o lirio. Un silencio grande e doloroso…
Para cando nun único volume a obra poética en galego completa de Álvaro Cunqueiro?
22-12-2011"Eu, entón, comezo a coller verbas, equí i acolá, e sempre quedo maravillado de que de unha a outra poda tender un fío que, tenso e pulsado con temerosa man, soe coma unha corda de viola no silencioso salón dun pazo deserto". Así definía Álvaro Cunqueiro o proceso de elaboración da súa poesía e a súa lírica na Escolma de poesía galega. IV. Os contemporáneos, que publicou Francisco Fernández del Riego en 1955. Non é preciso dicir moito máis. Aí están as claves da súa obra poética.
Quen coñeza en profundidade os seus poemas e se teña marabillado coa lectura dos seus libros de poesía sabe ben que Cunqueiro é un poeta que bebe á súa vez de moitos outros autores da literatura galega e universal e que en diálogo con textos de aquí e de acolá foi capaz de darnos unha obra na que cada verso é unha cerdeira en flor, cada seu poema un belísimo xardín, onde medra a soidade, o amor e a nostalxia, un extenso territorio cheo de sombras máxicas no que habitan os cervos de Pero Meogo, a miña branca señor de corpo delgado, as miñas donas Giocondas, dona Leonor de Castro, Ulises e Cranach, monsignor Malatesta de Rímini, as froles de lis, un mar que non existe, un río de paxaros, o cabaleiro de pruma na gorra, a dama que ía no branco cabalo, unha rula que se foi polo medio e medio do outono por entre as bidueiras, sobre o río, o eco dun soño, Catalina de Siena, a sobriña del rei Melchor, as vellas damas de Les Baux coa súas delicadas mans ou un cabalo que foi pai na Toscana e morreu de vello cunha bocada de herba na boca, entre a que iban dúas mapoulas. Ese é Cunqueiro.
Nas verdes herbas vi andar as cervas
nas Woburn Hills
e como ben ensinado díxenlles:
-Damas de meu, que facedes aquí?
Nesta terra, nunca a Pero Meogo vi!
E entón unha cerva deixou de pacer
nas Woburn Hills
e como ben ensinada díxome así:
lembrarías a Pero Meogo, que eu nunca vi?
E como vin que tiña razón de enamorada
díxenlle unha cantiga á ben ensinada,
de Pero Meogo, clérigo de San Fiz:
Vai lavar cabelos na fontana fría!
E por Pero Meogo
o fixo así.
O poeta Álvaro Cunqueiro ten un lugar de privilexio nas miñas lecturas. Tívoo sempre desde que o descubrín nos días de maio de 1981 no primeiro volume da súa Obra en galego completa que editou Galaxia ese ano, aínda en vida do autor. Por primeira vez puiden ler os versos escritos nos lonxanos días da mocidade de Cunqueiro, os libros Mar ao norde, Poemas do si e do non e Cantiga nova que se chama Riveira, que viran a luz na Compostela de Arturo Cuadrado, Luís Seoane e Carlos Maside.
E puiden ler tamén nese primeiro tomo da súa obra completa a poesía escrita xa nos anos de plena madurez creativa do poeta: Dona do corpo delgado, o poemario publicado en Pontevedra, na colección Benito Soto, en 1950, e Herba aquí e acolá, que recolle unha boa parte do seu corpus poético escrito entre 1950 e 1980. E debo dicir que nese momento fiquei fascinado para sempre coa poesía do de Mondoñedo. Desde entón non me canso de regresar unha e outra vez aos seus versos. Habería que estar moi cego para non ver que Cunqueiro é un dos cumes da lírica galega e universal do século XX e que a súa obra poética ten unha grande influencia na poesía doutros poetas posteriores, por exemplo en Méndez Ferrín.
Escóitasme así, miña señor amada, cando do peito meu o trobo arde,
ou atrás de ti a sombra do meu soño
loucamente a túa apreixa e bica?
Ouh doce o peso do teu corpo no meu maxín deitado!
Neste río do meu vagar sen fin,
qué incendiado navío non navegas na noite?
-Por qué este corazón tanta frol mucha,
por qué non é mortal de tanto lume a cinza,
por qué inda son eu de tanta verba a boca?
Miña branca señor, corpo delgado:
este bosque é do tempo da máis recente lúa,
e ese malvís que tanto áer enfrauta
cada día que amence renasce e asubía.
Amante, no meu vaso aínda canta a sede.
Celebramos que neste ano que agora remata teñan sido publicados outros poemas en galego inéditos ou non recollidos anteriormente en libro que de novo nos deixan marabillados e nos permiten ver a obra poética de Álvaro Cunqueiro en toda a súa dimensión. Estamos a nos referir ao volume que recolle a poesía que vai de 1933 ao ano da súa morte: Dona do corpo delgado, Herba aquí e acolá, Outros poemas. Poesía 1933-1981 (Editorial Galaxia, 2011), unha edición que estivo ao coidado de Xosé-Henrique Costas e Iago Castro Buerger. Con este libro temos a oportunidade de regresar ao Cunqueiro que xa coñecíamos pola Obra en galego completa, mais tamén de descubrir 110 poemas novos, 13 poemas apócrifos e unha serie de paratextos. Aquí está o Cunqueiro tradutor de poesía que tantas veces reivindicou Ferrín, sospeitando que detrás de cada poema presuntamente traducido doutras literaturas o que había en realidade era un novo poema de Álvaro Cunqueiro en diálogo con outros poetas reais ou imaxinados. Así acontece con moitos poemas de autores estranxeiros por el publicados no Faro de Vigo baixo o pseudónimo de Álvaro Labrada ou Manuel María Seoane e que agora sabemos que pertencen a poetas que nunca existiron, desde os italianos Giorgio Cantalupo ou Carletti da Mirona aos poetas suecos Erik Triggvason ou Frank Sigmundson. Álvaro Cunqueiro, poeta de nós irrepetíbel!
O noso gozo será pleno o día que poidamos ter entre as mans un tomo no que se recolla a poesía en galego completa de Álvaro Cunqueiro, editada coa exquisitez que a súa poesía esixe. Non entendemos esta política editorial de publicar a poesía de Cunqueiro en varios libros, privándonos do pracer de ter nun único volume a poesía toda que naceu da profunda cultura literaria e da poderosa imaxinación e extraordinaria capacidade creativa do escritor mindoniense. Álvaro Cunqueiro, como gran mestre que é da literatura galega e universal, merece ese libro.
Chove miudiño en Elsinor e eu dispóñome a ler, máis unha vez, un dos meus poemas preferidos de Cunqueiro: "Rondeau das señoras donas pintadas no ouso do Vilar, no século XIV, cheirando unha frol".
LE VERSE
Ese vento de seda é o tempo que pasa.
Soñades a doce primavera de antano
nesa frol que refrexa o seu van no negro pozo dos vosos ollos?
Le temps s´en va!
Esas bolboretas que abanan a raiola do sol
son as suas tocas cobixando as pálidas frontes.
Soñaredes aínda no ouso do Vilar os soñares do tempo pasado?
Le temps s´en va!
Ese enorme silencio cristaíño e dourado!
Si vós agora falardes, miñas donas amigas,
a vosa voz enchería, como unha fonte de ágoa, o vaso do silencio?
Le temps s´en va!
Ei, donas do Vilar! Erguede os finos rostros e sorride,
que andan galáns de corte con soedades de vós!
Agás que prefirades velos morrer de amor.
Le temps s´en va!
Le temps s´en va!
mes dames!
L´ENVOI
De todolos amores o voso amor escollo:
Miñas donas Giocondas, en vós ollo
tódalas damas que foron no país,
unhas brancas camelias, outras froles de lis.
Le temps s´en va! Ou dádesme ese bico
que cheira a rosas de abril do Mil e Pico
ou finarei chorando na miña soedá,
namentras envellezo: Le temps, le temps s´en va!
Velaquí un fermosísimo poema no que Álvaro Cunqueiro nos fala con nostalxia do tránsito do tempo a través dos frescos de Vilar de Donas e no que, como tantas outras veces no seu proceso creativo, o poeta mindoniense dialoga con textos doutros autores, neste caso, como moi ben sinala Méndez Ferrín no seu libro De Pondal a Novoneyra, cun verso de Pierre de Ronsard (Le tems s´en va, le tems s´en va, ma Dame) e cun poema de François Villon ("Ballade des dames du temps jadis"), cultivando incluso neses versos o finísimo humor que logo atoparemos, anos despois, en "Les amours d´antan" de Georges Brassens. Este é Cunqueiro: a recreación da propia literatura. Adentrarse no seu canto é un gozo semellante a contemplar as pinturas de Pompeia ou un cadro coas esveltas e delicadas damas de Burne-Jones.
De Mondoñedo a Elsinor
22-09-2010
Se nos adentramos na obra de Álvaro Cunqueiro completamente libres de prexuízos ideolóxicos e literarios -e vai sendo hora de que o fagamos así- atoparemos un escritor verdadeiramente xenial, na poesía, na prosa e no teatro. Non hai na nosa literatura, nin antes nin despois do mindoniense, un autor coa súa capacidade fabuladora. Ninguén o superou na maxia e na marabilla da palabra.
Consciente de que os soños son unha parte esencial do ser humano, de que incluso en moitas persoas as horas máis felices son as do soño, e dotado el desde moi neno para a fabulación, Cunqueiro dedicou toda a súa obra ao xogo da imaxinación, mais non por ser o seu propósito nun determinado momento da súa vida elaborar unha literatura de evasión, senón porque a fantasía e o humor era o seu universo máis íntimo, máis seu, e porque no fondo el foi desde os seus tempos mozos unha persoa cunha concepción idealista da realidade, que entendía a vida como un soño gozoso ao que non se podía nin debía renunciar. Iso explica, por exemplo, que tantas veces falara con absoluta naturalidade con amigos, xornalistas ou editores de fermosos títulos de libros que disque tiña moi avanzados, rematados ou mesmo no prelo e que en realidade só existían na súa imaxinación. E é moi probábel que a fabulación fora tamén a súa maneira máis persoal de resistir como ser humano fronte á escuridade e á miseria intelectual do seu tempo.
Cunqueiro non podía vivir sen cultivar o territorio do soño. E, certamente, atopou no realismo máxico un mar aberto para a súa fantasía desbordante. Desde o seu regreso a Mondoñedo en 1947, despois de que Juan Aparicio lle retirara o carné de xornalista, alonxado xa da exaltación do franquismo, invadido por un sentimento de fracaso, polo desánimo, a soidade e a preguiza, e tras o emocionado reencontro cos vellos amigos galeguistas como Francisco Fernández del Riego, Cunqueiro inicia unha fecundísima etapa como escritor en lingua galega, á marxe das correntes literarias do seu tempo, sempre apoiado, iso si, polo piñeirismo, que non era pouco. Xusto no momento no que nace a "nova narrativa galega" con Gonzalo Rodríguez Mourullo, Xosé Luís Méndez Ferrín e o malogrado Xohán Casal, baixo a influencia de autores como Kafka, Joyce ou Faulkner, Álvaro Cunqueiro refúxiase nun cuarto do faiado da súa casa, na praza da Catedral, e cunha vella máquina de escribir instálase nos tempos antigos, nos temas fantásticos, no amor cortés, na temática da literatura románica, no lirismo... E así van nacendo, entre o recendo das mazás e das peras que estende polo chan, as súas prosas, o seu teatro e os seus novos poemas en galego. Fronte á realidade política e social deses anos, que seguramente tampouco a el lle agrada, Cunqueiro crea un mundo fantástico con raíces profundas no seu universo de Mondoñedo.
Efectivamente, as vivencias de Álvaro Cunqueiro no seu Mondoñedo natal e as diversas lecturas que el realiza á marxe de programas académicos están na base da súa obra literaria. Cunqueiro nace á literatura antes de escribir o primeiro poema ou o primeiro relato. Na súa mente viven xa desde neno personaxes, mundos máxicos e fantasías que logo poboarán todos os seus libros. No plano estritamente vivencial non podemos ignorar que Álvaro Cunqueiro nace e medra nun ambiente rural, nun tempo onde o fillo do boticario vai ás festas de Riotorto a cabalo dun burro e atravesando fragas que o fascinan, nunha cidade propensa á fantasía, onde aínda se celebran as feiras das San Lucas como na Idade Media, nunha vila na que viven xentes de todos os oficios tradicionais e na que o futuro escritor descubre mundos máxicos na botica do pai ou escoitándolle á nai historias, cancións e romances, nun Mondoñedo no que o fascina tamén un personaxe como O Pallarego, que rexenta unha barbería na que se fala de todo o divino e o humano e na que o pequeno Alvariño se sente plenamente feliz. Nese universo nace o noso grande escritor mindoniense. Aí están as raíces máis profundas da súa obra e da súa personalidade.
E logo, naturalmente, están as lecturas. Aos oito anos le a Verne e a Víctor Hugo, e veñen logo Dickens, Dante, Homero, Balzac, Shakespeare, Rilke, Stevenson, Alberti, Lorca, Rosalía, Gonzalo de Berceo, Manuel Antonio, Vicente Risco, Paul Éluard, Valle-Inclán, Villon, os nosos cancioneiros medievais... Lecturas e lecturas que o marabillan e que, tempo despois, cando a vocación de escritor se apodera del, el mesmo transforma, moitas veces, en novos textos, conservando só o recendo dos textos lidos por el anteriormente nos anos de estudante en Mondoñedo, en Lugo ou en Compostela. Méndez Ferrín, que sempre tivo unha profunda devoción por Cunqueiro, ten escrito que el non coñeceu na súa vida a ninguén que tivese uns coñecementos tan universais da poesía nin que fose capaz de incorporar á súa propia poesía tal cúmulo doutros textos que el lía en castelán, en italiano, en francés, en inglés e mesmo en alemán. E tamén, cando Cunqueiro traducía ou citaba de memoria a outros autores, incorporaba imaxes, palabras e versos seus aos textos orixinais transformando así o poema ou a cita de Dante ou de Paul Éluard nun novo texto. Así era Álvaro Cunqueiro: xenial na literatura, a súa mente un xardín de fantasía e unha fonte inesgotábel de cordialidade e xenerosidade o seu corazón.
Poeta monolingüe até a Guerra Civil (Mar ao norde, Cantiga nova que se chama riveira e Poemas do si e non); escritor de novo en galego nos anos cincuenta, cando había que restaurar e prestixiar o noso idioma para que o galego vivira mil primaveras máis (Dona do corpo delgado, Merlín e familia, As crónicas do Sochantre, O incerto señor don Hamlet, Príncipe de Dinamarca, Escola de menciñeiros e Si o vello Sinbad volvese ás illas); cultivador, no seu estilo, dun certo realismo social cando escribe dos menciñeiros, da Xente de aquí e de acolá ou de Os outros feirantes; poeta que aínda nos deslumbra nos anos finais da súa existencia cos versos de Herba aquí e acolá, tal vez os seus máis belos poemas, entre os que están, sen dúbida ningunha, algúns dos mellores poemas da nosa literatura; e si, tamén escritor bilingüe en varias etapas da súa vida, mais proclamando que unha persoa nunca era verdadeiramente bilingüe, porque sempre había un idioma no fondo, o idioma da infancia, da vivencia máis íntima e da emoción. Esas foron as palabras que eu lle escoitei nunha súa conferencia en Ferrol á que eu asistín aos meus dezasete anos. Desde entón son lector apaixonado de Álvaro Cunqueiro. Aínda lembro cando descubrín a súa poesía naquel primeiro volume da súa Obra en Galego Completa. Viaxei moi feliz aquela tarde de Ferrol a Ortigueira no tren da Costa, marabillado co niño novo do vento, coa dama que ía no branco cabalo, co cabaleiro da pruma na gorra e coas señoras donas pintadas no ouso do Vilar: "De todos os amores o voso amor escollo:/ Miñas donas Giocondas, en vós ollo/ todas as damas que foron no país,/ unhas brancas camelias, outras flores de lis". Xa nunca eu esquecería aquel gozo tan grande de ler versos como "Alma miña, coma no concerto de Vivaldi / con violino principale e altro violino per eco...". Ou "Ese vento de seda é o tempo que pasa". Aínda que só fora por este único e brevísimo verso hai que ler a don Álvaro Cunqueiro. Quen de verdade ame a poesía non pode renunciar a tan alto pracer.
Cunqueiro vai facer posíbel, así mesmo, que no verán de 1959 se poida representar nada menos que no Teatro Colón da Coruña unha obra en lingua galega, o seu Don Hamlet, con asistencia das principias figuras da cultura galega, desde don Ramón Otero Pedrayo a un moi mozo Francisco Pillado Maior, e, por certo, despois de grandes atrancos da censura, que se inician cunha coñecida exclamación de Serrano Castilla ao ver o texto teatral: "Voy a llevar a Don Hamlet al paredón", como nos lembrará décadas máis tarde o poeta Avilés de Taramancos ao facer memoria dese emocionante acto histórico, acto que remata coa xente en pé e co canto, por primeira vez en público despois da Guerra Civil, do Himno Galego. Velaí tamén a Cunqueiro, comprometido de novo co galeguismo, coa súa lingua e co seu país, abríndonos unha porta ao albor en plena longa noite de pedra.
A época da camisa azul, os anos da Falanxe, o poema a José Antonio, o seu feroz antimarxismo e outras historias que todos coñecemos non poden opacar a brillante prosa, as magníficas obras de teatro e o altísimo canto lírico do escritor mindoniense. E eu debo confesar que podería escribir un longo artigo sobre Cunqueiro en Ortigueira nos anos 1936-37, aquel fugaz momento da súa vida no que tivo tempo para impartir leccións de francés e latín no Colexio "Santa Marta", para dirixir Era Azul e exercer o cargo de xefe de Prensa e Propaganda da Falanxe, para ser actor no meu amado Teatro de Beneficencia, pronunciar conferencias e conquistar o corazón dunha moza da vila que logo abandonaría aproveitando unha chamada de Jesús Suevos para incorporarse en Vigo á redacción de El Pueblo Gallego, e podería falar con detalle e anécdotas de todo iso porque xa falei desta historia antes de que algunha biografía e outros libros nos ilustrasen sobre o tema. Mais o que a min me interesa aquí e agora como lector de literatura galega é a obra espléndida de Álvaro Cunqueiro, non as sombras da biografía daquel home alto, xeneroso e falangueiro que sen renunciar nunca ao optimismo e ao soño levou sempre -estou seguro diso- unha certa tristeza no seu interior.
Ningún comentario:
Publicar un comentario